Jakarta 11 – Tjikini - Oranje Boulevard-West

Het Koninklijk Magnetisch en Meteorologisch Observatorium geeft in 1908 de publicatie 'Over den Regenval op Java' uit. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-11, 228] 

Van morgen op een rijtoertje waren wij getuigen van een staaltje van naïef volksgeloof. 't Was buiten op 't veld. Mensch en dier waren er vereenigd in een gebed tot den Allerhoogsten om de dorstige aarde te laven met hemelwater. Vooraan zaten de priesters en santries, daarachter priesteressen in witte gewaden, en aan weerszijden honderden mannen, vrouwen en kinderen. Schapen, geiten, paarden, karbouwen, stonden aan paaltjes gebonden. Een priester leidde den dienst, stond aan de spits en bad met luide stem.
[Kartini – Door duisternis tot licht, 301-302] 

De waarnemingen van aardbevingen en vulkanische verschijnselen, door ambtenaren en particulieren in den archipel verricht, worden in het Natuurkundig Tijdschrift van Ned.-Indië gepubliceerd; die met de seismografen van het observatorium verkregen in een maandelijksch bulletin. [Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 691] 

De Europeesche winkeliers gaan geleidelijk naar ADEK. Van Baalen was de eerste. Later De Koning e.a. Deze week Cohen van de Java Stores met zijn personeel. Ook 't personeel van 't Observatorium (Boerema, Berlage enz.) is opgepakt.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 134] 

Die oudste Javanen – vissers en landbouwers – waren animisten. Aan de verre herkomst van het Maleise element herinnert hun mythologie, waarin de eeuwige strijd tussen berg en zee een rol speelt.
[Haasse – Krassen op een rots, 42-43] 

De veranderingen werden echter in den beginne niet altijd door het Javaansche kleine-volk gewaardeerd; deze kleine landbouwers waren ultra-conservatief en gehecht aan alle antieke traditie; in den laatsten tijd echter leerden zij hun gunstiger modernen toestand waardeeren.
[Couperus – Oostwaarts, 166-167] 

Hij kwam tot de conclusie, dat bij alle verschillen in sociale proporties de mentaliteit van de Javaanse tani en die van de Hollandse boer in wezen, ondanks nuances van onderscheid, overeenkomst vertoonden.
[Koch – Batig slot, 48-49] 

Op de scholen van de 3A-beweging buigen de kinderen 's morgens 3 keer. Eenmaal voor de zon (volgens anderen voor Tokyo, maar dat klopt niet met de richting), eenmaal voor de vlag en eenmaal voor het beeld of de teekening van de Javaansche landbouwer, symbool van scheppende macht.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 17] 

Hoog oprijzende monumenten, die Russisch aandoen in hun verheerlijking van ideaal menselijk fysiek. Atletische vrijheidsstrijders, waarin men nauwelijks meer de tenger gebouwde Javaan herkent, stormen hemelwaarts of krijgen van een nederig dienende Sarina de welverdiende schaal rijst gereikt.
[Fabricius – Een reis door het nieuwe Indonesië, 18] 

In werkelijkheid is het aantal personen, dat rechtstreeks zijn levensonderhoud bijna geheel verdient als boer nog veel grooter dan 60% der bevolking. Ik meen het op ongeveer 80 % te mogen stellen, terwijl 95 % van de bevolking van den bodemopbrengst in aanzienlijke mate afhankelijk is. [Insulinde, 32-33] 

Enkele minuten later kom ik op Menteng, de weg met de mooie witte huizen waarlangs ik vroeger haast iedere middag naar het zwembad Tjikini fietste. Dezelfde mooie oud-Indische huizen staan er nog, sommige verwaarloosd, andere even wit en glanzend als vroeger, weer andere nog veel mooier geworden, duidelijk gerestaureerd.
[Ferguson – Nu wonen daar andere mensen, 194] 

[...] eindelijk bebouwd met huizen volgens de “eischen van het klimaat”. En deze beide, want het zijn er in beginsel maar twee, bepalen zich tot het weglaten van trappen, en het buitensluiten der zon. Zoo ontstond het eigenaardige type van het Indische woonhuis, architectonisch volkomen onbelangrijk, maar toch met die zekere aantrekkelijkheid, waarvan het geheim wordt gevonden in een natuurlijk practische bruikbaarheid. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-26, 306] 

By 't binnentreden... doch neen, ik wil een bewys geven dat ik afstand doe van alle aanspraken op schilderachtigheid. Is gegeven: een langwerpig vierkant dat ge wel wilt verdelen in een-en-twintig vakken, drie breed, zeven diep. We nummeren die vakken, beginnende van de linker-bovenhoek rechts-uit, zodat vier onder één kome, vyf onder twee, en zo vervolgens.
De eerste drie nummers tezamen vormen de voorgalery die aan drie kanten open is, en welker dak aan de vóórzijde op zuilen rust. Van daar treedt men door twee dubbeldeuren in de binnengalery die door de drie volgende vakken wordt voorgesteld. De vakken 7, 9, 10, 12, 13, 15, 16 en 18 zyn kamers, waarvan de meeste door deuren met de daarnaast liggend in verbinding staan. De drie hoogste nummers vormen de open achtergalery, en wat ik oversloeg is een soort van gesloten binnengalery, gang of doorloop. Ik ben recht groots op deze beschryving.
[Multatuli – Max Havelaar, 188-190] 

In de voorgalerij vond men éénmaal of tweemaal – dit naar gelang van de breedte van ’t huis – zes wipstoelen om een groote, ronde tafel met marmeren blad geschaard en een paar knaapjes; hagelwitte, maar kale muren, een paar petroleumlampen in vergulde of verzilverde hangers, wat palmen in tonnen of Chineesche potten, meer niet. [Indië, geïllustreerd weekblad, 6, 387-388] 

De binnengalerij b.v. behoort tot den ouderwetschen bouwtrant en is in vele huizen niet anders dan een groote donkere ruimte, die veel meubelen verslindt en weinig door de bewoners gebruikt wordt. De voorgalerij is de ontvangkamer van het Indische huis, de achtergalerij de eet- en (vooral als er kinderen zijn) huiskamer. [Nederlandsch Indië – Oud & Nieuw-2, 59] 

In plaats van de aan 3 zijden open voorgalerij der oudere huizen, welke men niet gezellig kan inrichten, tenzij men iedere avond alle losse voorwerpen naar binnen haalt, geeft men de voorkeur aan een ontvangkamer, welke met groote deuren en ramen voldoende geventileerd kan worden, terwijl daarbij open terrassen zeer gezocht zijn om ’s avonds buiten te zitten. [Het Nederlandsche en Ned.-Indische Huis – Oud en Nieuw-17, 186-188] 

Toch was er oorspronkelijk reeds een onderscheid tusschen het oude Bataviasche huis binnen de muren en dat daarbuiten, welke laatste zich, als het algemeen Indische, meer aan de omgeving aanpast. Als buitenhuis, dat eerst in de 19e eeuw zijn beslissenden vorm kreeg, was dat trouwens begrijpelijk. Want de nieuwe wijken der Indische steden hebben een merkwaardige overeenkomst met de villawijken der landelijke dorpen in het moederland. Alleen de verdieping ontbreekt. [Mijn Indische Reis, 27-28] 

Het was omstreeks deze tijd dat de voornaamste figuren uit de drie jongerengroepen die zich in Djakarta hadden gevormd, samenkwamen om een informeel coördinerend comité op te richten dat zich Angkatan Basroe (‘De Nieuwe Generatie’) noemde. – wie als leiders van het comité optraden, is niet precies bekend, maar Anderson schrijft dat er in elk geval Chaeroel Saleh en Soekarni toe behoorden, [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 980] 

... anderen, onder wie Soekarni, wekten Soekarno en Hatta om vier uur in de nacht van de 15de op de 16de en zeiden hun dat een jongerenopstand dreigde en dat zij met het oog op hun persoonlijke veiligheid naar een plaats buiten Djakarta zouden worden overgebracht. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 1007-1008] 

Terwijl zijn medewerker Nisjijima en Soekarni onmiddellijk een rondrit door Djakarta ondernamen om de jongerengroepen in te lichten dat zij niet tot acties behoefden over te gaan, keerde hij met Soekarno en Hatta naar zijn huis terug. De leden van de voorbereidingscommissie waren daar blijven wachten maar bij hen voegden zich nu (het was omstreeks drie uur in de nacht van de 16de op de 17de) enkele tientallen anderen, onder wie Chaeroel Saleh en nòg enkele leiders van jongerengroepen, tenslotte ook Soekarni, na zijn rondrit. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 1011-1012] 

Roeslan Abdulgani: Het was dezelfde revolutionaire Soekarni die op 16 augustus 1945 deelnam aan de 'ontvoering' van Soekarno en Hatta naar Rengasdengklok. Daar probeerden de jongeren Soekarno over te halen de onafhankelijkheid af te kondigen. Dat gebeurde de volgende dag, nadat Soekarno en Hatta waren teruggebracht naar Djakarta. [Verboden voor honden, 170-171] 

De volgende dag, 18 augustus, kwam de voorbereidingscommissie opnieuw bijeen. Ze was ietwat uitgebreid: [...] waren uitgenodigd aan het beraad deel te nemen en ook de drie belangrijkste jongerenleiders: Chaeroel Saleh, Soekarni en Wikana. De drie hadden in overleg met anderen de uitnodiging aanvaard. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 1013] 

Sjarifoeddin die als minister van defensie een gendarmerie had opgericht waarover Soedirman geen zeggenschap had, greep na overleg met Soekarno in – de gendarmerie ontbond het congres en nam Tan Malaka en een aantal medestanders in arrest, onder wie twee jeugdleiders die onmiddellijk vóór de uitroeping van de Republiek de hand hadden gehad in Soekarno en Hatta’s ontvoering, Soekarni en Chaeroel Saleh. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 12, 717-718] 

Met een Tweede Politionele Actie hadden de hoogste autoriteiten van de Republiek rekening gehouden – ook hadden zij voorzien dat de beter bewapende Nederlandse troepen er over land in zouden slagen Djokjakarta te bereiken. Het plan was dat Soekarno en het kabinet zich bij de nadering dier troepen elders op Java zouden vestigen – de legerleiding van haar kant (opperbevelhebber Soedirman, door tbc verzwakt, had al twee maanden het bed niet kunnen verlaten) had instructies doorgegeven aan de TNI-eenheden dat zij, als de voornaamste steden door de Nederlanders waren bezet, te gelegener tijd tot guerrilla moesten overgaan. [...] Zodra het bericht kwam van de luchtlanding, riep Soekarno in zijn dicht bij de kraton (het paleis van de Sultan) gelegen presidentieel verblijf het kabinet, Soedirman, Nasoetion en de chef van de luchtmachtstaf bijeen. Minister-president Hatta was nog in Kalioerang – de Sultan haalde hem met zijn auto op. Soedirman die ernstig verzwakt was, werd door Soekarno naar huis gezonden en Nasoetion verliet de vergadering om de verdediging van Djokjakarta te inspecteren. [...] Dat bevel was eigenlijk overbodig: toen Hatta zijn handtekening zette, hadden stafofficieren aan Soedirmans ziekbed (enkele uren later zou deze in een draagstoel Djokjakarta verlaten) al besloten dat de guerrilla onmiddellijk zou worden ingezet. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 12, 941-944] 

De zieke Soedirman, opperbevelhebber van het TNI-leger, heeft ’s morgens nog op hem ingepraat, maar Soekarno wil niet vluchten voor de aanstormende Nederlandse troepen. Het is zijn taak om leiding te geven en te onderhandelen wanneer dat nodig mocht zijn. Hij sommeert het leger zich uit de stad terug te trekken.
[Boomsma in Bersiap, 97-102] 

Legercommandant Soedirman ten slotte, de zwaar zieke, maar onvervangbare leider van de strijdkrachten, zou Yogyakarta ongezien verlaten en vanuit de maquis de strijd vervolgen. Om aan arrestatie te ontkomen droegen zijn manschappen hem maandenlang in een draagstoel van bamboe door de wouden en over de bergen van Centraal-Java, terwijl zijn commandanten Simatupang en Nasution de strijd ondergronds voortzetten. Op die manier was de militaire en politieke continuïteit gegarandeerd en had de Republiek een geweldige diplomatieke troef in handen: de gevangenschap van haar politieke leiders zou in het buitenland niet onopgemerkt blijven.
[Reybrouck – Revolusi, 436-438] 

Zie ook: [Yogyakarta 2 – Soedirman] en [Yogyakarta 3 – Sudirman].

Midden november kwamen zij in Djokjakarta bijeen en kozen uit hun midden de drie-en-dertigjarige Soedirman tot opperbevelhebber. Hij was in de Nederlandse tijd onderwijzer geweest aan een school van de Mohammadijah-beweging en in de Japanse tijd commandant van het bataljon van de Peta in Banjoemas en hij was er in geslaagd de Japanners aldaar te bewegen tot het afstaan van hun wapens. Hij had de leiding gehad bij de strijd tegen de Brits-Indiërs bij Magelang en Ambarawa-Banjoebiroe. Zijn gezondheid was niet sterk (hij leed aan tbc) maar hij had een krachtige persoonlijkheid en zijn ascetische levenshouding dwong vele Javanen respect af. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 12, 710-711] 

De passieve, om niet te zeggen aanmoedigende houding van de Japanners stimuleerde de inmiddels in functie getreden Republikeinse Residen (resident) van Soerabaja, Raden Soedirman, om een stap verder te gaan: op 1 oktober gaf hij het bevel tot een algemene stormloop op de Japanse arsenalen. Die werden niet of nauwelijks verdedigd. Ca. 19000 geweren, ca. 1000 machinegeweren, een hoeveelheid licht geschut, 16 tanks, 62 pantserauto’s en bijna 2000 vrachtauto’s kwamen in het bezit van de Indonesische strijdgroepen. Het was een succes van kardinale betekenis: althans op Oost-Java beschikten die strijdgroepen nu over een aanzienlijke hoeveelheid moderne wapens en over middelen om ze te vervoeren. [...]
‘De Indonesiërs’, aldus Huijer in het rapport dat hij in november aan admiraal Helfrich uitbracht, ‘hadden feitelijk de volledige macht in handen genomen’. Met klem eiste hij nu van Soedirman dat deze als resident orde en rust zou herstellen. Soedirman antwoordde op de 16de (verder willen wij niet gaan) dat hij alle begrip had voor Huijers eis, ‘maar het Volk weet dat er van Nederlandse zijde al pogingen gedaan zijn die duidelijk ten doel hebben dit gebied door middel van de Nica en soortgelijke organisaties terug te krijgen. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11c, 583-584] 

in die dagen werd van de Republikeinse opperbevelhebber generaal Soedirman een radiotoespraak opgevangen, waarin hij gezegd had: ‘De strijd zal voortduren, ook al wordt het ontwerp aangenomen ... De eventuele aanneming betekent voor Indonesië slechts een adempauze’ – hij vertrouwde dat vooral de pemoeda-eenheden dat zouden begrijpen. Welnu, dat wensten die laatsten kennelijk niet te doen en dus gaf de opperbevelhebber, beseffend dat hij het elan der jongeren niet kon ontberen, op 26 december in een tweede radiotoespraak alle Republikeinse troepen de instructie om ‘de strijd voort te zetten’ en een maximum aan krachten naar de fronten te zenden. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 12, 785-786] 

Het is gedurende het bestand een klein poosje rustig geweest, dan houdt “generaal" Soedirman zijn beruchte radiorede – waarin hij de Indonesiërs zonder enige directe aanleiding klewangwettend aanspoort tot strijd.
[Brandt – Demarcatielijn, 43] 

Soedirman had aan de zes divisies die hij op Java na de vorming van de TNI (maar die reorganisatie was in juli nog niet voltooid) in het veld kon brengen, met instemming van zijn chef-staf, Oerip Soemohardjo, als hoofdopdracht gegeven om zich daar waar zij waren, met kracht te verdedigen – mislukte die verdediging, dan moesten zij tot de guerrilla en tot de politiek van ‘de verschroeide aarde’ overgaan. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 12, 825-826] 

Nog in een tweede opzicht was de komst van de Siliwangi-divisie van belang. Haar bevelhebber, kolonel Nasoetion, had de tactische aanwijzingen die vóór de Eerste Politionele Actie van Soedirman en zijn chef-staf Oerip Soemohardjo waren uitgegaan, afgekeurd – inderdaad, in de open strijd hadden de TNI-eenheden zich niet kunnen handhaven, in de guerrilla daarentegen wèl. Nasoetion had gelijk gehad. Hij werd de opvolger van Oerip Soemohardjo en kreeg nu voor zijn denkbeelden de steun zowel van Hatta (die behalve minister-president ook minister van defensie was geworden) als van opperbevelhebber Soedirman. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 12, 912] 

Het leger keerde terug uit de maquis! In een gammele constructie van bamboe werd legeraanvoerder Soedirman naar het centrum gedragen. Hij was uitgemergeld door de tbc en zag eruit als een asceet. In zijn paleis nam Soekarno hem grootmoedig in de armen.
[Reybrouck – Revolusi, 475-476] 

Nu rezen er evenwel moeilijkheden in het andere kamp: opperbevelhebber Soedirman weigerde het op grondslag van de van Roijen/Roem-overeenkomst getroffen nadere akkoord te aanvaarden – zijn standpunt was dat de guerrilla moest worden voortgezet tot de overdracht van de soevereiniteit een feit was. Talrijke guerrillastrijders dachten er net zo over. Geen gering probleem voor Soekarno en Hatta! Soedirman was een legendarische figuur geworden – zijn medewerking was essentieel. Besloten werd hem te doen bezoeken door de Sultan van Djokjakarta. Inderdaad, deze slaagde er in, de opperbevelhebber die, geïsoleerd als hij was, de internationale verhoudingen niet goed had kunnen volgen, ervan te overtuigen dat hij vertrouwen kon hebben in het beleid van Soekarno en Hatta. [...] De Sultan werd belast met de gezagsuitoefening – dat gezag droeg hij weer over, toen Soekarno en Hatta op 7 juli onder luide toejuichingen in Djokjakarta arriveerden. Maar extatischer nog was het welkom dat drie dagen later aan Soedirman werd bereid, toen deze, gekleed in zijn verschoten legerjas, de stad binnenreed.
Noot 981 – Korte tijd later ging Soedirman, vermoedelijk onder in vloed van velen van zijn troepencommandanten, zich toch weer op het standpunt stellen dat de weg van de diplomatie te riskant was. Hij deed daarvan mededeling aan Soekarno en dat leidde tot een bespreking waar, aldus Nasoetion, ieder in tranen was – de eendracht tussen de politieke en de militaire leiding van de Republiek lag in scherven. Soekarno zei toen dat hij zich, als Soedirman voet bij stuk hield, als president zou terugtrekken – het gevolg van deze mededeling was dat Soedirman na een nacht aarzelen zijn verzet tegen een reële wapenstilstand en het voortzetten van besprekingen opgaf.
Gesloopt door de tbc waar hij al zo lang aan leed en die hij op zijn zwerftocht na de Tweede Politionele Actie had moeten verwaarlozen, overleed de opperbevelhebber in januari '50. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 12, 980-981] 

Dr. Ir. Soekarno 1901-1970 (rechts);
Dr. Mohammad Hatta 1902-1980 (links).

17 – 08 – 1945 Soekarno en Hatta roepen de Republiek Indonesië uit;
07 – 07 – 1949 Soekarno en Hatta keren in Djokjakarta terug.

Soekarno is typisch volksleider, terwijl Hatta de denker van de twee is. Zij schijnen er beiden niet veel voor te voelen om zich eenzijdig voor ‘t Japansche wagentje te laten spannen en zoo zou de komst van Soekarno wel eens kunnen beteekenen, dat de 3A-beweging weer in 't zand loopt.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 18] 

Voor Jonkheer Tjarda waren de verbannen Indonesische leiders, zoals Soekarno, Hatta, Sjahrir en anderen, niets anders dan agitatoren, agitatoren die zich bovendien hadden schuldig gemaakt aan strafbare feiten en waarmede een regering geen contact kon onderhouden. Dergelijke mensen in vrijheid stellen, dat zou op zichzelf al een ongewone, een riskante daad zijn geweest. Met dergelijke mensen gaan praten over wat men in de toekomst zou doen en tot stand kon brengen, dat lag geheel buiten de gedachtensfeer van de G.G.
[De Kadt – Indonesische tragedie, 30-34] 

Sommige leiders, zoals Amir Sjarifudin en Sjahrir, doken onder om, ieder op eigen wijze, mee te werken aan de Japanse nederlaag voor zover die ten gunste zou komen van Indonesië. De beide voornaamste aanvoerders, Sukarno en Hatta, bleven bovengronds om zich in een positie te manoeuvreren vanwaar uit ze de feitelijke gezagsuitoefening van de Japanners zouden kunnen overnemen.
[Alberts – het einde van een verhouding, 35-39] 

In de nationalistische kringen was verschil van mening. Sommigen, zoals Soetan Sjahrir en Amir Sjarifoeddin, waren van mening dat men onder geen omstandigheden met de Japanners mocht samenwerken. Zij wezen Soekarno en Hatta op de zekerheid van een uiteindelijke overwinning van de Amerikanen. Zij waren er van overtuigd dat men daarmee rekening moest houden, en zijn hele politiek daarop moest instellen. Maar Soekarno en ook Hatta waren minder overtuigd van deze uitslag van de oorlog, en we moeten niet vergeten dat men in het begin van 1942 was.
[De Kadt – Indonesische tragedie, 62-65] 

Zondag, 13 december [1942] De Japanners zijn, onder druk van de verslechterde strategische toestand, gedwongen om tot concessies over te gaan. Vier ervaren volksleiders worden naar de voorgrond geschoven. Twee daarvan zijn anti-imperialisten – Soekarno en Hatta – een is een Islam-deskundige – Kiai Hadji Mas Mansoer – en één een vooraanstaande figuur in de nationalistische opvoeding – Ki Hadjar Dewantoro.
[Bouwer – Het vermoorde land, 147-148] 

Woensdag, 20 juni [1945] De 8e zitting van de 'Tyuuoo Sangi-In' ['Volksraad'] is maandag in Batavia geopend onder het door de Japanse propaganda bedachte motto: ‘Een zelfstandig land wordt voor de ogen van de vijand geschapen'. Het eerste wat de raad deed, was vice-voorzitter R.A.A. Koesoemo Oetoyo te wippen. Hij is gedegradeerd tot adviseur van het raads-sekretariaat. In zijn plaats is gekomen Mohammed Hatta en weer is daarmee een stuk op het Japanse politieke schaakbord gezet. President en vice-president van het zelfstandige Indonesia hebben de hun toegedachte plaatsen ingenomen: Soekarno en Hatta.
[Bouwer – Het vermoorde land, 353] 

En de voorbereidingen hiertoe waren reeds in een vergevorderd stadium, zodat begin augustus Soekarno en Hatta ontboden werden bij de Japanse opperbevelhebber in Saigon en daar de mededeling kregen, dat de republiek binnenkort uitgeroepen zou worden. Doch dit plan is nooit tot werkelijkheid geworden. Want toen Soekarno en Hatta half augustus in Batavia terugkeerden, hadden de atoombommen hun werking reeds gedaan en stond de capitulatie van Japan voor de deur. Een paar dagen later was die capitulatie een feit en was de republiek Indonesië nog niet uitgeroepen. De Japanners kregen op dat ogenblik het bevel van de Geallieerden om de toestanden overal zo te laten als ze waren tot op het moment waarop de geallieerden de macht zouden overnemen.
[De Kadt – Indonesische tragedie, 87-91] 

Op 12 augustus werden de drie Indonesische leiders, Sukarno, Hatta en Radjiman, naar Dalat in Indo-China ontboden om daar van de Japanse opperbevelhebber in de westelijke gebieden te vernemen, dat het aan hen werd overgelaten de datum vast te stellen waarop Indonesië onafhankelijk zou moeten worden. Maarschalk Terauchi moet op dat ogenblik gesproken hebben in de wetenschap, dat de capitulatie van zijn land een kwestie van dagen, zo niet van uren zou zijn. Feitelijk waren de Indonesische leiders dus aangekomen in de laatste fase van hun voorbereidingswerk. Zij hadden altijd een voorkeur gehad voor een Japanse nederlaag, omdat die voor de werkelijke onafhankelijkheid van hun land de beste kansen bood. Ze hadden goed gegokt, en wat hun nu nog te doen stond was de Geallieerden duidelijk maken, dat de democratische bondgenoten toch moeilijk minder royaal mochten zijn dan een totalitaire staat. Tot die Geallieerden behoorde ook Nederland.
[Alberts – het einde van een verhouding, 41, 43-44] 

Reeds op het ogenblik dat Soekarno en Hatta in Batavia terugkwamen, werden zij door Sjahrir, die gedurende de Japanse periode een ondergrondse actie tot vorming van een democratisch-socialistische partij gevoerd had, aangesproken om in Batavia een Indonesische republiek uit te roepen. Het garnizoen van Batavia bestond voor het overgrote deel uit Indonesische soldaten, door de Japanners opgeleid, in de loop van de tijd volkomen anti-Japans gezind geworden. En Sjahrir stelde voor, met behulp van deze Indonesische soldaten de Japanners in Batavia gevangen te nemen en de Indonesische republiek uit te roepen. Op dit plan wilde Soekarno niet ingaan.
[De Kadt – Indonesische tragedie, 87-91] 

De volgende dag, 15 augustus, bleek inderdaad, dat Japan om vrede had verzocht. Maar het land was nog steeds bezet door een bewapende troepenmacht. Zouden de Japanse soldaten en hun officieren zich zonder verzet als gevangenen laten afvoeren? Die zekerheid had men niet. Niettemin besloten Sukarno en Hatta het Voorbereidingscomité bijeen te roepen op 16 augustus. Dit ging met name de jeugdbeweging, die fel anti-Japans was geworden, blijkbaar te langzaam en te omzichtig.
[…]
Enige uren later, in de vroege ochtend van 16 augustus, werden vervolgens Sukarno en Hatta door vertegenwoordigers van de jeugdbeweging en gewapende hulptroepen (PETA) meegenomen naar Rengasdengklok, een districtshoofdplaats in het regentschap Krawang, waar ze een dag werden vastgehouden zonder dat er daar of in Djakarta iets wezenlijks gebeurde. Tegen de avond kwamen de beide leiders weer in de hoofdstad terug, waarna zij nogmaals een bespreking hadden met een vertegenwoordiger van het praktisch overleden Japanse gezag, die zich op het standpunt stelde, dat hij executeur zou worden van de Geallieerden als opdrachtgevers.
[Alberts – het einde van een verhouding, 44-45] 

Toen achtten Sukarno en Hatta de kust vrij voor wat men een ‘legaal’, althans orthodox revolutionair optreden zou kunnen noemen. De volgende dag, op 17 augustus werd de inhoud van de onafhankelijkheidsproclamatie openbaar gemaakt: ‘Wij, het volk van Indonesië, verklaren hierbij Indonesië vrij. Aangelegenheden die de gezagsoverdracht en andere zaken betreffen, worden op zorgvuldige wijze en in de kortst mogelijke tijd uitgevoerd. De vertegenwoordigers van het volk van Indonesië (w.g.) Sukarno, Hatta’.
[Alberts – het einde van een verhouding, 45-46] 

De republiek Indonesië is dus het werk van de Indonesiërs, van de nationalisten, en zeer in het bijzonder van de nationalistische jeugdbeweging. Soekarno en Hatta kwamen met een zeer korte proclamatie die het ontstaan van de republiek aankondigde, maar die overigens heel weinig inhoud had. Een regering werd gevormd die voor een groot deel bestond uit die personen, die volgens het vroegere Japanse plan in de Indonesische regering zouden moeten worden opgenomen.
[De Kadt – Indonesische tragedie, 87-91] 

Op 17 Augustus was de Republik Indonesia uitgeroepen, waarvan ir Soekarno president geworden was. Er was een kabinet samengesteld, dat enige twijfelachtige figuren omvatte, lieden die met de Japanners gecollaboreerd hadden. Men kon overigens niet allen die zich in Japanse dienst begeven hadden, collaborateurs noemen: van Soekarno en Hatta stond vast dat zij niet ter wille van eigen persoonlijke belangen met de Japanse overheid samengewerkt hadden, maar om het leed van hun volk te verzachten. Maar er waren ook anderen …
[Koch - Verantwoording, 250-252]  

Zaterdag, 18 augustus. Ondanks hun capitulatie, ondanks het geallieerde bevel de rust en orde te handhaven, gaan de Japanners gewoon hun gang. Zij staan achter Soekarno. Zij geven niet 'Nederlands-lndië' aan de geallieerden c.q. de Nederlandse regering over, maar aan de 'Repoeblik Indonesia'. Zij hebben hiermede tegen de geallieerde wapenstilstands-voorwaarden gehandeld. Zij hadden de uitroeping van de 'Repoeblik Indonesia' moeten verhinderen en de macht terug overdragen aan de Hollanders. […]
De nationalistische staatsgreep is door de verkiezing van Soekarno en Hatta onvermijdelijk geworden. De Japanners hebben hun de vrije hand gelaten. De teugels zijn gevierd en kunnen niet meer worden gegrepen. Hoe lang de Japanners dit spelletje kunnen blijven spelen, hangt voornamelijk af van de vraag hoe snel de (geallieerde) her-bezettingstroepen hier kunnen zijn.
[Bouwer – Het vermoorde land, 374-375] 

Sinds 17 augustus 1945, toen Sukarno en Mohammed Hatta in een huis op Pegangsaän-Oost de Republik Indonesia uitriepen, was Djakarta strijdtoneel, proefstation, centrum van nieuwe macht, bakermat van Indonesische varianten op politieke ideologieën, van programma's, concepties en projecten, die door Sukarno en zijn medewerkers en adviseurs van sterk tot de verbeelding sprekende namen en vaak spitsvondige leuzen werden voorzien.
[Haasse – Krassen op een rots, 87a] 

Van het begin af aan waren de democratische republikeinen vastbesloten geweest het nieuwe Indonesië in hun geest te beïnvloeden. Hun leider hierbij was Soetan Sjahrir, die in deze periode samenwerkte met de vertegenwoordiger van de democratische elementen in de regering zelf, Amir Sjarifoeddin. De twee hoofdpersonen van de republiek, Soekarno en Hatta, stonden in het geheel niet vijandig tegenover deze democratische stroming. Hatta was er zelfs van doordrongen dat alleen langs deze weg redelijke toestanden in de Indonesische wereld konden worden geschapen en Soekarno was zeker geen vijand van dit streven, al was zijn belangrijkste streven om in ieder geval als president van de republiek te blijven fungeren en een soort van evenwicht tussen de verschillende stromingen tot stand te brengen.
[De Kadt – Indonesische tragedie, 101-103] 

En zo kon dan op 15 november 1945 , slechts 3 maanden na het uitroepen van de Republiek, met instemming van bijna alle nationalistische leiders en gedragen vooral door de intellectuelen, die nu eenmaal in Indonesië de enigen waren, wier kijk op het geheel groot genoeg was om boven de plaatselijke belangen uit te gaan, een kabinet gevormd worden met Sjahrir als minister-president en met een aantal van de bekwaamste Indonesiërs als ministers. Dit nieuwe kabinet was volkomen vrij van collaborateurs. De mensen die er zitting in namen, waren overtuigde democraten en ze hadden in tal van gevallen een zodanige bestuurservaring of technische kennis, dat zij de problemen van Indonesië werkelijk konden overzien.
Hierdoor werd de positie van Indonesië in de wereld belangrijk versterkt. Voorzover het buitenland nu met Indonesië in aanraking kwam, had het niet te maken met Soekarno en Hatta, aan wier Japans verleden men terecht aanstoot kon nemen, maar men had te maken met Sjahrir en Sjarifoeddin, die tegen de Japanners gevochten hadden en die bovendien de opvattingen van de Geallieerden, zoals die in het Atlantic Charter en in het Handvest van de U.N.O. waren uitgedrukt, volkomen onderschreven en gedurende hun gehele vroegere politieke loopbaan voortdurend onderschreven hadden.
[De Kadt – Indonesische tragedie, 105-106] 

Van Nederlandse kant had men echter voortdurend geëist, dat de ‘Japanse’ collaborateurs Soekarno en Hatta gevangen moesten worden genomen en dat de republikeinse beweging, die zich rondom deze personen schaarde, moest worden uitgeschakeld. Maar toen de Engelsen op Java kwamen, zagen ze allerwegen republikeinse instellingen en republikeinse persoonlijkheden. Wat ze van de Nederlanders zagen, waren de gewezen ‘bewind- hebbers’, die uit de kampen kwamen en die een taal uitsloegen en met voorstellen kwamen, waarvan de Engelsen alleen maar konden zeggen, dat dit alles buiten de wereld stond zoals die in 1945, na de nederlaag van Hitler en na de nederlaag van Japan, nu eenmaal geworden was.
[De Kadt – Indonesische tragedie, 95] 

Toch had men, althans in socialistische kringen, enig idee kunnen krijgen van wat in Indonesië op dat ogenblik als minimum moest worden beschouwd... Want de weinige socialisten die in Indonesië onder de Europeanen te vinden waren, hadden kort na de capitulatie van Japan, toen weer enig contact mogelijk was, een bijeenkomst gehouden en als resultaat daarvan een resolutie opgesteld, die ook naar Nederland was gezonden en die ook aan de Nederlandse regering bekend moest zijn of behoorde te zijn. In die resolutie werd duidelijk gezegd, dat het eerst noodzakelijke een rondetafel-conferentie was, met de werkelijke vertegenwoordigers van de Indonesiërs en dat die werkelijke vertegenwoordigers geen andere waren dan de voormannen van de republiek. Praten met Soekarno en Hatta was het uitgangspunt van deze resolutie, en de inhoud ervan was, dat men als minimum Indonesië een volledig zelfbestuur moest aanbieden.
[De Kadt – Indonesische tragedie, 101-103] 

De Nederlandse regering in Nederland had daarop al een antwoord gegeven. Zij had bij monde van minister Logemann kenbaar gemaakt, dat zij met de ‘goede’ Indonesiërs gaarne wilde praten en dat zij verlangde naar de rondetafelconferentie die, volgens de verklaring van de Koningin, de toekomstige verhoudingen tussen Nederland en Indonesië moest regelen. Maar, zo had men onmiddellijk daaraan toegevoegd, hoe graag wij ook willen praten met de Indonesiërs, wij willen in geen geval praten met Soekarno en Hatta en al de andere collaborateurs.
[De Kadt – Indonesische tragedie, 96] 

Van Mook legde dat antwoord naast zich neer – twee dagen later ontmoette hij samen met van der Plas en de vroegere directeur van het kabinet van de gouverneur-generaal, dr. P.J.A. Idenburg, in generaal Christisons woning Soekarno, Hatta, twee leden van het eerste kabinet van de Republiek: Soebardjo (Buitenlandse Zaken) en Sjarifoeddin (Voorlichting), en de Indonesische voorman Agoes Salim. Het gesprek dat in het Nederlands plaatsvond en waarbij Soekarno zweeg, leverde van de zijde der Indonesiërs slechts een toezegging op dat de Republiek bereid was, de steunverlening aan het werk van de Rapwi voort te zetten en samen te werken bij het instandhouden van de openbare diensten. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 12, 731-733] 

Toch was het doel van de Tweede Politionele Actie niet zozeer de herovering van productiegebieden om de Nederlandse schatkist te spekken, zoals dat wel bij de Eerste Actie het geval was geweest. Het hoofddoel was ditmaal meer politiek dan economisch: het neerslaan van de Republiek. Maar wat daar precies onder verstaan moest worden, was verre van duidelijk. Het liquideren van de hele politieke constructie? Het bestaan ervan erkennen, maar de huidige leiders vervangen door stromannen? Of alleen die leiders onder druk zetten met het oog op verdere onderhandelingen? Dat maakte nogal wat uit. Het is haast niet te geloven, maar de notulen van de Nederlandse ministerraad en talloze vergaderingen in Den Haag laten geen eenduidig antwoord op die vraag zien. Nederland begon aan een oorlog zonder precies te weten wat het wilde. Wel was er een brede consensus dat Yogyakarta moest worden ingenomen, zoals Spoor, Van Mook en Wilhelmina al bij de Eerste Actie vonden. […]
Toen het nieuws van de aanval bekend raakte, werd er urenlang druk beraadslaagd in het presidentiële paleis. Moesten Soekarno en Hatta vluchten? Moesten ze de ballingschap verkiezen, zoals de Nederlandse koningin in de Tweede Wereldoorlog? Ze waren van plan geweest om naar India te gaan en van daaruit met de steun van Nehru de strijd voort te zetten – precies zoals Wilhelmina vanuit Londen met steun van Churchill had gedaan – maar daarvoor was het nu te laat: de luchthaven was verloren. Ook uitwijken naar Sumatra zat er niet meer in. De Republikeinse leiders namen een aantal zeer verrassende, maar achteraf beschouwd strategisch verstandige besluiten: Soekarno, Hatta en de hele politieke top van de Republiek zouden geen verzet plegen en zich laten arresteren.
[Reybrouck – Revolusi, 436-438] 

Na de Tweede Kamer-verkiezingen in Juli 1948, waarbij de Katholieken de meerderheid der zetels verwierven, werd een nieuw kabinet gevormd, waarin mr Sassen de portefeuille van Overzeese Gebiedsdelen kreeg. Van Mook werd op de meest onheuse wijze weggewerkt en vervangen door dr Beel als Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon. Wij hadden het met de opvattingen van minister Jonkman en het streven van Van Mook niet eens kunnen zijn, – de politiek ten aanzien van Indonesië was nu in handen geraakt van lieden die volkomen onbevoegd waren om het vraagstuk, met zijn geweldige proporties en zijn fijne psychologische nuanceringen, ook maar te overzien, laat staan te beheersen. Zij maakten er broddelwerk van. Ofschoon de Republiek in haar benauwenis belangrijke concessies deed, werd, mede onder invloed van de intrigues van generaal Spoor, organisaties als Rijkseenheid en kortzichtige geweldpolitici als prof. Gerbrandy en de heer Welter, de tweede militaire actie doorgedreven. Djokja werd bezet en de kopstukken der Republiek, Soekarno, Hatta, Sjahrir en Hadji Agoes Salim werden op Sumatra geïnterneerd. Toen greep de veiligheidsraad in: de strijd moest worden gestaakt, de leiders van de Republiek moesten op vrije voeten worden gesteld, vóór 15 Maart 1949 moest de interimregering gevormd zijn, er zouden vóór 1 October verkiezingen gehouden moeten worden en de souvereiniteit zou uiterlijk 1 Juli 1950 overgedragen moeten zijn. In Augustus ’49 werd toen een begin gemaakt met de besprekingen over de overdracht van de souvereiniteit, die op 27 December plaatshad.
[Koch - Verantwoording, 269] 

Nadat de regering in Den Haag nog wat had tegengestribbeld en de Veiligheidsraad door het nemen van de ene resolutie na de andere energiek was opgetreden, kwam aan de hele zaak eigenlijk een einde door een uitvoerige resolutie van 28 januari 1950 [1949], die in feite een veroordeling van Nederland inhield en een bevel ruim baan te geven aan de gevangen genomen regering van de Republiek. Minister Sassen heeft die resolutie onuitgevoerd willen laten. Hij heeft, nogal kinderlijk, het dreigement van de komende chaos willen doen gelden in de hoop, dat de Verenigde Staten zouden schrikken voor een soort van communistisch gevaar. Maar naar de inzichten van de regering in Washington was dat gevaar al in oktober van het vorig jaar bezworen, niet door Sassen, maar door Sukarno en Hatta.
[Alberts – Het einde van een verhouding, 101, 103-104] 

Wie vandaag in Bandung rondloopt, kan de sfeer van de dagen van weleer nog opsnuiven. De hoofdweg door het stadscentrum heet nog steeds Jalan Asia-Afrika, […] huisvest nu een voortreffelijk museum over die ene week dat het provinciestadje Bandung ‘de hoofdstad van Azië en Afrika was’, zoals Nehru stelde.
Het was de ochtend van 18 april 1955. Padvinders hesen de vlaggen van de deelnemende landen. Duizenden gewone Javanen dromden samen om een glimp van de delegaties op te vangen. En daar liep Nehru met zijn gevolg naar het conferentiegebouw. Hij was de vriend van Indonesië, de man die sinds 1947 aan het hoofd van de grootste democratie ter wereld stond. De menigte joelde. Hij had zijn stralende dochter Indira Gandhi bij zich, die later premier zou worden. En ten slotte was daar eindelijk de grote Indonesische afvaardiging! Een glunderende Soekarno en een immer ernstige Hatta liepen voorop, de twee mannen die tien jaar eerder de Proklamasi hadden uitgeroepen. Bandung feestte, Bandung lachte, Bandung ontplofte.
[Reybrouck – Revolusi, 495-496] 

Maar ook toen, in het begin, vroeg ik me al af of het niet veel verstandiger zou zijn om Soekarno, Hatta en Sjahrir uit te nodigen naar Nederland te komen en als bevriende staatshoofden te ontvangen. Nog altijd is dat, van alle scenario’s die ik verzin om de befaamde eeuwenoude relatie tussen Indonesië en Nederland van een alternatieve apotheose te voorzien, de meest hardnekkige: het scenario van de laatste kans. De stad versierd met Indonesische en Nederlandse vlaggen. Zingende schoolkinderen in de straten. Warme ontvangst door de koningin. Juichende menigten. Ontroerde toespraken met citaten van Multatuli.
[Kousbroek – Oostindisch kampsyndroom, 21-24] 

Deze Engelse versie bevat een vervolg dat niet voorkwam in de Nederlandse uitgave. Er wordt in beschreven hoe Sjahrir en Hatta nog juist voor de komst der Japanners door de Nederlanders van hun ballingsoord op Bandaneira werden overgebracht naar Java, en vervolgens hoe Sjahrir erin slaagde de Japanse bezetting door te komen; het laatste gedeelte is een samenvatting van de gebeurtenissen volgend op de capitulatie van Japan – het uitroepen van de Republiek, en Sjahrirs minister-presidentschap van de eerste republikeinse regering tot deze in 1947 ten val werd gebracht.
Kousbroek – Oostindisch kampsyndroom, 189-192 

Voor Jonkheer Tjarda waren de verbannen Indonesische leiders, zoals Soekarno, Hatta, Sjahrir en anderen, niets anders dan agitatoren, agitatoren die zich bovendien hadden schuldig gemaakt aan strafbare feiten en waarmede een regering geen contact kon onderhouden. Dergelijke mensen in vrijheid stellen, dat zou op zichzelf al een ongewone, een riskante daad zijn geweest.
[De Kadt – Indonesische tragedie, 30-34] 

Bij de capitulatie hadden ook de Nederlandse autoriteiten erkend, dat de Japanners in de toekomst het bestuur over Nederlands-Indië zouden uitoefenen en ze hadden de Europeanen en de Indonesische bevolking opgeroepen zich te gedragen als goede onderdanen van de nieuwe meesters. In ieder geval staat het vast, dat Hatta en Soekarno geen enkele verplichting hadden tegenover de Nederlanders. Ze hadden geen eed van trouw gezworen aan de Koningin, of aan het Nederlandse gezag, ze waren, integendeel, de gevangenen van het Nederlandse gezag geweest en moreel is er dus op hun houding niets aan te merken. [...]
Sommigen, zoals Soetan Sjahrir en Amir Sjarifoeddin, waren van mening dat men onder geen omstandigheden met de Japanners mocht samenwerken. Zij wezen Soekarno en Hatta op de zekerheid van een uiteindelijke overwinning van de Amerikanen. Zij waren er van overtuigd dat men daarmee rekening moest houden, en zijn hele politiek daarop moest instellen. Maar Soekarno en ook Hatta waren minder overtuigd van deze uitslag van de oorlog, en we moeten niet vergeten dat men in het begin van 1942 was. De Japanners hadden in enige maanden tijds geweldige veroveringen gemaakt in Z.O.-Azië en ze maakten zich gereed om Australië binnen te vallen.
[De Kadt – Indonesische tragedie, 62-65] 

Een groep Indonesische nationalisten om de latere socialistische premier Soetan Sjahrir wilde niet, dat Indonesia zijn onafhankelijkheid uit handen van de Japanners zou ontvangen zoals Soekarno en Hatta dat wensten. De Sjahrir-groep vond dat Indonesia zichzelf onafhankelijk moest verklaren. Ze hadden geluk: de Japanners aarzelden uit vrees voor de woede van de geallieerden. Om Soekarno en Hatta onder druk te zetten, ontvoerden de jonge nationalisten hen.
[Bouwer – Het vermoorde land, 395] 

Reeds op het ogenblik dat Soekarno en Hatta in Batavia terugkwamen, werden zij door Sjahrir, die gedurende de Japanse periode een ondergrondse actie tot vorming van een democratisch- socialistische partij gevoerd had, aangesproken om in Batavia een Indonesische republiek uit te roepen.
[De Kadt – Indonesische tragedie, 87-91] 

Soekarno is gekozen tot president van de Republiek Indonesia. Hatta is vice-president geworden. Zij zijn gekozen door de (door de Japanners benoemde) commissie van voorbereiding. Ondanks hun capitulatie, ondanks het geallieerde bevel de rust en orde te handhaven, gaan de Japanners gewoon hun gang. Zij staan achter Soekarno. Zij geven niet 'Nederlands-lndië' aan de geallieerden c.q. de Nederlandse regering over, maar aan de 'Repoeblik Indonesia'. Zij hebben hiermede tegen de geallieerde wapenstilstands-voorwaarden gehandeld. Zij hadden de uitroeping van de 'Repoeblik Indonesia' moeten verhinderen en de macht terug overdragen aan de Hollanders.
[Bouwer – Het vermoorde land, 374-375] 

Djokja werd bezet en de kopstukken der Republiek, Soekarno, Hatta, Sjahrir en Hadji Agoes Salim werden op Sumatra geïnterneerd. Toen greep de veiligheidsraad in: de strijd moest worden gestaakt, de leiders van de Republiek moesten op vrije voeten worden gesteld, vóór 15 Maart 1949 moest de interimregering gevormd zijn, er zouden vóór 1 October verkiezingen gehouden moeten worden en de souvereiniteit zou uiterlijk 1 Juli 1950 overgedragen moeten zijn.
[Koch - Verantwoording, 269] 

Men kon overigens niet allen die zich in Japanse dienst begeven hadden, collaborateurs noemen: van Soekarno en Hatta stond vast dat zij niet ter wille van eigen persoonlijke belangen met de Japanse overheid samengewerkt hadden, maar om het leed van hun volk te verzachten. Maar er waren ook anderen ...
Sjahrir had zich aanvankelijk van de regering afzijdig gehouden, maar accepteerde medio October de positie van voorzitter van het werkcomité van het voorlopig parlement, een dagelijks bestuur. Hij gaf rekenschap van zijn opvattingen over democratisch bewind in een brochure, die onder de titel ‘Onze Strijd’ in het Nederlands vertaald werd. In samenwerking met drs. Hatta stelde hij een op 1 November 1945 in de bahasa Indonesia en in het Engels gepubliceerd ‘Politiek Manifest van de Regering der Republik Indonesia’ samen, een rustig betogend stuk,
[Koch - Verantwoording, 250-252] 

De socialist Soetan Sjahrir, banneling onder de Hollanders, een der weinige leiders van het ondergrondse verzet in de Japanse tijd, werpt op dit revolutionaire moment een brochure de wereld in, waarin hij de terroristen kapittelt, de fascistische jeugdbeweging terecht wijst, maar vooral ook de weg aangeeft om op de op sentiment berustende, voor het land schadelijke anti-Westerse revolutie om te zetten in een voor het volk heilzame revolutie tegen de feodale adel. En hij begint met datgene dat voorwaarde is voor iedere vooruitgang: zuivering. Hij weet toegang te krijgen tot het werkcomité van het Comité Nasional. Hij mag zijn eigen medewerkers kiezen. Binnen enkele weken na de totstandkoming van dit werkcomité, op 1 november, wordt door de Republiek een regeringsverklaring uitgegeven, grotendeels door hem opgesteld, waarin Nederland en de Nederlanders de hand wordt toegestoken, mits zij niet terugkeren als regeerders, als kolonisatoren ...’
[Kousbroek – Oostindisch kampsyndroom, 205-207] 

In de Sarekat Islam had zich in ’18 een groep gevormd, hoofdzakelijk bestaande uit Islamieten uit Djokjakarta, die zich tegen het drijven van de ‘rode’ groep uit Semarang was gaan verzetten. Een belangrijke figuur daarin was de man die wij reeds enkele keren noemden: hadji Agoes Salim. Evenals Malaka was hij een Minangkabauer – hij was in 1884 in Fort de Kock geboren, was er een tijdlang opgenomen geweest in het gezin van een Nederlands onderwijzer, had een Europese hbs kunnen doorlopen, was nadien verbonden geweest aan het Nederlands consulaat in Djeddah (consulaat dat met de uit Indië afkomstige hadji-gangers bemoeienis had) [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 287-288] 

En een weinig talrijke links gerichte groep, waartoe de heer Hassan Djajadiningrat, hadji Agus Salim en ook Cramer en ik behoorden, zag in, dat met behoud van het overheersingsbeginsel geen compromis tussen de verlangens der nationalisten en die der koloniale Europeanen mogelijk zou zijn,
[Koch - Verantwoording, 101, 103] 

Langzamerhand ondervonden de door Tjokroanimoto en zijn medeleiders, w.o. Hadji A. Salim en Abdoel Moeis, aangewende pogingen om de breede volksmassa te omvatten krachtige tegenwerking door nieuwopgetreden leiders, die communistische beginselen onder den S.I.-aanhang predikten. [Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 1268-1271] 

Hadji Agoes Salim werd ongeveer terzelfdertijd hoofdredacteur van de ‘Neratja’, een Maleis dagblad, bij de uitgifte waarvan de regering financieel geïnteresseerd was. Beide bladen werden als spreekbuizen van de regering beschouwd: de G.G. hechtte er waarde aan, dat zijn maatregelen en bedoelingen zowel aan het Indonesische als aan het Nederlandse publiek duidelijk gemaakt zouden worden.
[Koch - Verantwoording, 112-113] 

[1919] Indische Nationalisten en Intellectueelen! Abonneert u op de NERATJA, Onafhankelijk Maleisch Dagblad dat Indiës onbelemmerde ontwikkeling voorstaat naar spoedige zelfstandigheid. Redacteur Hadji A. Salim. [De Taak, 3, 32] 

Een zeer voorname plaats in de jeugdbeweging neemt de in 1924 door Hadji August Salim opgerichte “Jong Islamieten Bond” (J.I.B.) in, welke bij de Inheemsche jeugd groote belangstelling heeft mogen verwerven. [Nieuw Soerabaia, 58] 

Als eerste algemene, in beginsel de hele archipel omvattende jeugdorganisatie werd in '25 door hadji Agoes Salim de Jong-Islamietenbond opgericht – wéér een organisatie met een Nederlandse naam; de bedoeling van die bond was, de Islam op een moderne, voor Nederlandse lezers toegankelijke wijze te verdedigen; dat geschiedde o.m. in een in het Nederlands verschijnend tijdschrift. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 329-330] 

Jansen [In deze halve gevangenis], die het ‘radiokamp’ enkele malen clandestien had verlaten (hij was klein van stuk en kroop dan ’s nachts in inheemse kledij onder de omheining door) trachtte in maart '45 van het kamp uit in contact te komen met de Indonesische voorman hadji Agoes Salim. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 642-643] 

Agus Salim werd na de onafhankelijkheidsverklaring de minister van buitenlandse zaken van de republiek.

Slechts enkelen haastten zich naar de haven: Hatta en drie of vier anderen, onder wie een zoon van de eertijds aanbeden voorzitter van de Sarekat Islam, Tjokroaminoto. Soekarno ging mee naar Hatta’s woning en ontmoette daar enkele andere nationalistische voormannen, onder wie Yamin en Sjahrir. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 264-268] 

In Batavia teruggekeerd, zette hij [Soekarno] zijn besprekingen met topfiguren van het Japans militair bestuur voort. Het eerste dat hij bereikte, was dat Imamoera besloot, aan alle in augustus opgerichte departementen enkele Indonesiërs als adviseurs toe te voegen – van het belangrijkste departement, Algemene Zaken, werden Soekarno en Hatta (wiens functie als Algemeen Adviseur werd opgeheven) begin oktober de adviseurs, zulks met een maandelijks salaris van f 750, in Indonesische verhoudingen een hoog bedrag. Van de overige adviseurs willen wij slechts Yamin noemen die bij het departement van voorlichting en prof. Soepomo die bij dat van justitie geplaatst werd. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 271-274] 

Er is een gedicht van Muhammad Yamin, dat ik jarenlang bij me heb gedragen tussen mijn identiteitskaart en mijn autopapieren: [...]
Wee mij, ik ben als een vogel, die
Vrij rondkijkt, maar wiens lichaam gevangen zit.
Het is mogelijk dat het gedicht in vertaling een ander niet veel zegt (de bondigheid van de laatste regel – iets als: het oog vrij, het lichaam gekooid — gaat er nogal in verloren) maar ik kan het niet lezen zonder dat mij een hevig heimwee naar Sumatra overvalt. Dat is dan ook het onderwerp van het gedicht.
[Kousbroek – Oostindisch Kampsyndroom, 130-134] 

In 1928 had het Congres van de Indonesische Jeugd in Batavia zich al uitgesproken voor het Maleis als nationale eenheidstaal. Ook het essay van Takdir Alisjahbana kwam tot dezelfde conclusie. Van deze taal, genaamd Bahasa Indonesia, zouden Indonesische schrijvers en dichters voortaan systematisch en doelbewust gebruik maken, en niet meer van het Nederlands. Pogingen om dat te doen waren er wel geweest en zelfs het pleidooi (van Muhammad Yamin) op het Jeugdcongres van 1928 om het Maleis tot nationale taal uit te roepen werd in het Nederlands gehouden.
[Kousbroek – Oostindisch kampsyndroom, 208-209] 

Onmiddellijk na de oprichting van de Gerindo werd Yamin door de PID op dat punt verhoord. Hij verklaarde toen, aldus een eind ’39 door de PID opgesteld, uitgebreid rapport over de nationalistische beweging, ‘dat de door de Gerindo geformuleerde doelstelling ruimer was gekozen dan die van de Parindo (zij had eertijds onafhankelijkheid geëist). [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 429-430]  

Hoe dat zij, diegenen die Abikoesno’s uitnodiging aanvaard hadden, namen met grote ingenomenheid kennis van zijn mededeling dat de Japanners bereid zouden zijn, een Indonesisch kabinet in het zadel te helpen. [...] Voor Buitenlandse Zaken werd als eerste Soedjono genoemd die met Imamoera was meegekomen, voor Binnenlandse Zaken Yamin, voor Economische zaken Hatta ... [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 196] 

Hier kwam dan nog bij dat naast de door de communisten beheerste combinatie, nog altijd een vrij invloedrijke groepering bestond, die op sociaal gebied even radicaal, zo niet radicaler was dan de communisten, en die op nationaal gebied de voortdurende strijd voor de onafhankelijkheid propageerde, maar die in het communisme een groot gevaar zag. Naar de mening van de leiders dezer groepering, Tan Malakka, Mohammed Yamin, Soebardjo en dergelijken, was het communisme niets anders dan een agentuur van de Russische staat, die naar hun overtuiging reeds lang had opgehouden iets met het communisme te maken te hebben en die een imperialistische staat was geworden, welke in Azië zijn eigen nationale doeleinden nastreefde.
[De Kadt – Indonesische tragedie, 135-137] 

Douwes Dekker was een geboren journalist. Een levendige geest, een gave tot snel opmerken en een vlug verstand, dat de indrukken snel verwerkte.
Wij raakten bevriend. Hij woonde met zijn gezin, echtgenote en twee kinderen, een dochtertje en een zoontje, op Tjikini, waar ik vaak gastvrijheid genoot. Hij bleek een grote bewondering te hebben voor zijn oudoom Multatuli, die hij zich als voorbeeld gekozen had. Hij schreef een levendige, vaak gemanieerde stijl: geest en stijl van Multatuli ontbraken. Een roman van zijn hand, Het Boek van Siman den Javaan, verscheen bij de socialistische uitgeverij van P.M. Wink te Amersfoort. Het maakte enige tijd opgang, doch verdween allengs van de boekenmarkt,
[Koch - Verantwoording, 42-44] 

Tjikini:
1 Dyestuffs Technical & Advidory Office for N.E.I.;
1 “De Spin”, schoenen;
3 Administratiekantoor en Huizenbedrijf Klaassen & Co; [1948: Architectenbureau Job & Sprey.]
3 Wasch- en Ververij
5 Centrale Commissie voor Organisatie van Vrouwenarbeid in Mobilisatietijd (C.O.V.I.M.);
7-9 Filiaal Lim Tjoei Keng, Rijwiel, Radio en Meubelhandel [Molenvliet O 51];
9 Showroom Firma Holvast, Aanleg en rep. Electrische-, Sanitaire- en Waterleidinginstallaties;
9 Wasch- en Ververij;
17 Wasscherij en Ververij Java;
19 United Indonesian Trading and Industrial Corp.”Unitra”;
25 Bata Schoenmagazijn;
27 Horlogerie Stocker;
37 Tjikini Laundry;
41 Chem. Wasch- en Ververij Oriental;
45 Voorzitter Planten- en Dierentuin, Bonte.

[Telefoongids Batavia No. 156, Uitgave Sept. 1941, bijgewerkt tot 20 Aug. 1941].
[Telefoon boek December 1948].

Raden Saleh, de bekende Javaansche kunstschilder, die [± 1864] een gedeelte van zijn landgoed afstond voor de oprichting van de tuin en in 1866 tot Eere-lid der vereeniging werd benoemd. [Het Indische Leven-6, 304-305] →

De Planten- en Dierentuin: Dank zij dat groote aantal leden is het tegenwoordige, wakkere bestuur in staat voor die f 2.50 contributie zooveel te geven, als men in geen sociëteit van Batavia bekomen kan. Bioscoop voorstellingen, voetbalwedstrijden, bals, muziek-uitvoeringen (van de stafmuziek, als je blieft) volgen elkaar op, en haast alle specialiteiten, die Batavia aandoen, passeeren er de revue. Ook komen alle vereenigingen, die een groot feest willen geven, ten slotte daar terecht, wat wederom een geduchte reclame is voor de Tuin. Kortom de Planten- en Dierentuin is tegenwoordig het centrum van vermaak te Batavia. [De Locomotief, 22 Januari 1910] 

Mijn vader, een blonde vrijgezel in jas tutup, kersvers uit Holland, at vaak bij hen. Hij ging
dansen met Olga in Concordia en in de Dierentuin. Misschien wel met Olga en mevrouw van H. samen, twee vrolijke Pierrettes. Mijnheer van H. kan ik mij onmogelijk voorstellen op een dansvloer. Hij was minstens twintig jaar ouder dan zijn vrouw, schraal en kaal. De zachtmoedigheid en toegeeflijkheid in eigen persoon, dat wél.
[Haasse – Krassen op een rots, 162] 

  

[1924] Door de welwillende medewerking van het zoo diligente bestuur van den Planten- en Dierentuin zijn wij in de gelegenheid hier eenige fraaie foto’s te reproduceeren, ontleend aan het Gedenkboek dat gter gelegenheid van het 60-jarig bestaan uitgegeven werd, en herinnerend aan “den goeden ouden tijd!’
Het hoofdgebouw bij de oprichting, een gedeelte van den tuin met bewaarplaats van dieren en de fontein nabij het hoofdgebouw bij de oprichting. [Het Indische Leven-6, 304-305].

Het bezoek van de koning van Siam, Batavia 8 juli 1871.
Van alle publieke gebouwen wapperde de witte olifant. Geïllumineerde en geschilderde witte olifanten trof men overal aan. Vandaar waarschijnlijk de zenuwachtige stemming waarin alle moderne Batavieren verkeerden. De verering van de witte olifant ging zelfs zover dat men bij gebrek aan een witte ertoe overging de zwarte olifant in de dierentuin (dat wil zegen het hok van dat gedrocht) met groen te versieren.
[Bakhuizen in Omstreden Paradijs, 103-104] 

Er zijn in den loop der tijden verscheidene tentoonstellingen te Batavia gehouden, plaatselijke en meer uitgebreide, zelfs met medewerking van overzeesche ondernemers en handelsfirma’s, maar de grootste en belangrijkste was die van 1893. Een vol jaar te voren waren de voorbereidingen getroffen door eene vereeniging van zeer vele autoriteiten en notabelen, welke zich noemde “De Tentoonstelling te Batavia in 1893”.
[Ido – Indië in den goeden ouden tijd I, 157-160] 

[1920] Feestzaal Planten- en dierentuin was ontworpen door F. Ghijsel. [Het Indische Leven-1-20, XXVIII] 

[1921] Waarschuwing. Het Bestuur deelt den kinderen hierbij mede, dat het de suppoosten van strenge instructies heeft voorzien, ten aanzien van belhamels, die de goede orde verstoren door het maken van een helsch kabaal gedurende de voorstellingen, waardoor het genot van de goedgezinden vergald wordt. Indien zij op heeter daad worden betrapt, zullen zij onherroepelijk verwijderd worden, en voor minstens drie maanden de Tuinfeesten niet meer mogen bezoeken.
Men is dus gewaarschuwd!! De Secretaris. [Het Indische Leven-2-23, 458-459] 

Op Zondag 27 Mei [1923] had in den Dierentuin te Weltevreden een voetbal-wedstrijd plaats tusschen een Hollandsch en een Indisch elftal. Bij het eerste team speelde o.a. mede Jhr. Feith, years ago het kanon van de ‘oude Haagsche’. De wedstrijd eindigde met 0-0 als uitslag, wat voor de ‘ausdauer’ der hollanders pleit. [Het Indische Leven-4-42, 834] 

De fraaie maquette van Koning Oedipus’ paleis zoals dit in de nieuwe zaal van den Dierentuin alhier zal worden opgetrokken voor ensceneering van het naar dezen Griekschen Koning genoemde treurspel, dat binnenkort zal worden opgevoerd. Het amphitheater voor het publiek biedt plaats aan 1500 personen. [Het Indische Leven-3-28, 554] 

Arthurs vader was een kleine ambtenaar te Batavia, maar een groot man in het verenigingsleven; hij was voorwerker, gymnastiekleider en president van de gymnastiek-, muziek-, toneel- en schermvereniging Hercules (Lycurgus) die ‘fuif op fuif’ gaf in de Dierentuin. Hij was dol op zijn enige zoon, die als kind een tenger knaapje was; daar Arthur lui was in gymnastiek, trok zijn vader andere gaven achter het voetlicht. Er bestaat een serie foto’s van Arthur als jongetje van 6 jaar in de monoloog De Zakkenroller, in smoking en met een enorme hoge hoed, veel te groot om het ronde hoofd dat zelf te groot lijkt voor het smalle lichaam, een kind met melancholieke oogjes en een geknepen mondje,
[Du Perron – Het land van herkomst, 375-376] 

“De Tentoonstelling te Batavia in 1893” Een belangrijk deel der inzendingen ging uit van Nederlandsche en buitenlandsche importeurs van dranken. In Indië werd nog maar weinig bier gedronken. Tot vóór deze tentoonstelling vierde de brandy-soda hoogtij – daarna echter werd langzaam maar zeker de brandy door de whisky verdrongen. Ook de producten der mineraalwaterfabrieken wonnen veld.
Deze expositie heeft ook den stoot gegeven tot de electrificatie van de stad Batavia: niet minder dan tien der grootste buitenlandsche firma’s zonden werkende electrische installaties in, en maakten hier de electriciteit populair.
[Ido – Indië in den goeden ouden tijd I, 157-160] 

Het VVL nam de organisatie van een grote meeting op zich. Deze had op 5 April 1931 in twee zalen van de Dierentuin te Batavia plaats. De opkomst was zeer groot: meer dan 3300 ambtenaren woonden de bijeenkomst bij. Nadat drie sprekers aan het woord geweest waren werd een motie aangenomen, waarbij het voornemen der regering tot korting op de salarissen veroordeeld werd. Het mocht allemaal niet baten: met ingang van 1 Januari 1932 werd een tweede korting van 5% op de salarissen gelegd en enige maanden later volgde een korting van 7%.
[Koch - Verantwoording, 177] 

[10-5-43] Soekarno kan zelf niets doen. Hij moet precies doen wat hem voorgeschreven wordt. Op de laatste 'vernietig Amerika en Engeland' – meeting in de Dierentuin gaf hij een banale vertooning met een soort rijmpje. Tot 3 x toe moesten alle aanwezigen opstaan, de vuist ballen en roepen: ‘Amerika strika,... (‘Amerika distrika, Inggeris dilinggis’,’Amerika wordt platgestreken, Engeland wordt platgewalst’.) De speeches die hij houdt moet hij van 't blad voorlezen. Hij mag zich niet laten gaan. Iedere letter is gecensureerd.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 220] 

De 'afschaffing' van de registratiegelden voor Indo's en Chineezen is o.a. betaald met betoogingen van dankbaarheid in verschillende plaatsen, Soerabaia, Malang, Djocja, Solo en Djakarta (Dierentuin). Bij de betooging in de Dierentuin sprak een Japanner in 't Nederlandsch die natuurlijk veel applaus kreeg. Maar tegelijkertijd zit de PID vol met Indo’s voor allerlei perkara's, bijvoorbeeld zingen van Hollandsche liedjes door kinderen.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 290] 

In eerste instantie werd daartoe op 28 september in de Dierentuin te Djakarta, waar een kadervergadering plaatsvond van de op 15 augustus opgerichte Barisan Pelopor (het Voortrekkerskorps), een demonstratieve bijeenkomst belegd waar Soekarno, commandant van de Barisan Pelopor, en andere nationalisten op de inhoud van de afgeworpen pamfletten, speciaal ook op de boodschap van Van der Plas, ingingen – de belofte van ‘een nieuw Indonesië’ was, betoogden zij, vals, men had van een terugkerend Nederlands gezag slechts onderdrukking te verwachten. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 959-960] 

Ze zwierven over de Pasar Baroe of door de Dierentuin, waar haast alle beesten van honger waren gestorven. Er zat nog één aapje in een kooi; hij gluurde angstig en voortdurend op zijn hoede om zich heen. Ze hadden met z’n vijven voor de kooi gestaan en zouteloze opmerkingen gemaakt. Maar ze verstilden bij de aanblik van dat kleine eenzame wezen met armen en benen en donkere oogjes, waar een ontstellend herinneringsvermogen uit sprak. Toen ze verder liepen zagen ze duidelijker dan tevoren de vernielde tuin en de bloemen van de kembang sepatoe.
[Van der Hoogte – Huis in de nacht, 16-18] 

In de jaren dertig woonden wij alweer een heel eind verderop in de zich snel in de richting van Meester Cornelis (het tegenwoordige Djatinegara) uitbreidende villabuurt. En nu, dertig jaar later, behoort dit hele complex, samen met de destijds al ouderwets genoemde wijken als Raden Saleh, Kramat, Salemba, Parapattan, tot een uitgestrekt gebied waar totaal uitgewoonde en vervallen huizen uit tempo dulu en de daar tussen door voortwoekerende kampongs afgewisseld worden door rustige, schijnbaar onveranderde lanen, en frisse nieuwbouw: markten, kantoren, bioscopen, het culturele centrum Ismael Marzuki met zijn openluchttheater, ateliers en planetarium op de plaats van de vroegere dierentuin (de schaduwrijke paden, de gebarsten tennisbanen, de hoge toneelzaal met palmen-in-potten, voorgoed verdwenen).
[Haasse – Krassen op een rots, 60-61] 

In een voorstelling van Indonesische dans in het openluchttheater Ismaël Marzuki ontbrak op het programma ieder spoor van de wereldberoemde danskunst van Jogja en Solo. Op het laatste ogenblik werd in een van de nummers (een tableau van een pan-Indonesisch huwelijksfeest) de Buginese (Sulawesi) bruidegom van de Minangkabause (Sumatra) bruid vervangen door een jonge man in het rijk met gouden ranken geborduurde staatsiekostuum van de Javaanse hofadel. Dagbladen in Djakarta lieten niet na dit voorval van ironisch commentaar te voorzien.
[Haasse – Krassen op een rots, 96-97] 

Die discussie vond plaats in het culturele centrum Taman Ismail Marzuki, de avond van de 24ste november; een interessante kwestie die daar ter sprake kwam was bijvoorbeeld het in Nederland weinig bekende feit dat Saïdjah en Adinda voor een Indonesiër betrekkelijk zonderlinge namen zijn.
[Kousbroek – Oostindisch kampsyndroom, 91-93] 

Het zwembad is enige weken geleden, in verband met komende sportmanifestaties van nationale omvang, schitterend gerestaureerd. Ik loop er gewoon in maar eigenlijk blijkt het gesloten, zo vertellen mij enkele jonge functionarissen, die in het restaurant (zelfde plaats als vroeger) iets ambtelijks aan het doen zijn, dat wil zeggen ze zitten op stoelen, kijken naar het water en drinken stroop. Het water is even heerlijk blauw als vroeger, de tribune op dezelfde plaats, tegenover de ingang. De tribune: Aya en ik zaten op een stille middag op een van de lange banken en bespraken het voor ons gewichtigste onderwerp: ons uiterlijk. Er liep een meisje voorbij dat we niet kenden. We wenkten haar: ‘Hé, zeg, hoe vind jij zeggen dat we eruitzien? Eerlijk!’
[Ferguson – Nu wonen daar andere mensen, 195-196] 

Het zwembad lag in de zuidelijke hoek van complex van de voormalige Planten- en dierentuin.
Voor WOII waren er drie zwembaden in dit deel, het Europese deel, van de stad:
zwembad ‘Batavia’ aan de Tjikini [Jl Cikini];
zwembad ‘Manggarai’ aan de J.P.Coenweg [Jl Sultan Agung];
zwembad ‘Sunny Side’ aan de Djamboelaan [Jl Jambu].
De laatste twee bestaan niet meer.

De djongos legt zijn handdoekrolletje met zwembroek erin klaar, Hendrik woont vlak bij het zwembad Tjikini. Soms gaat hij op de fiets, soms lopen – dat laatste betekent een afspraak voor de rijsttafel, uit het zwembad neemt hij dan een taxi. In Tjikini ben ik nooit geweest – daar komen bijna geen Indische mensen. Kortgeleden is er op meester Cornelis een nieuw zwembad geopend, Manggarai – zelfs oom Pim gaat daar wel eens heen maar ik ben verlegen om me in badpak door iedereen te laten aangapen. Hendrik blijft de hele zondagochtend in Tjikini, tegen mij zegt hij dat hij haast nooit meedoet aan het dansen dat om elf uur begint.
[Ferguson – Hollands-Indische verhalen, 49-50] 

Menno ter Braak en E. du Perron, die het gezicht van het tijdschrift hadden bepaald, werden toen al gewoonlijk in één adem genoemd, de Siamese tweeling van een mentaliteitsverandering. Natuurlijk was die koppeling tot één begrip, één geheel: 'Terbraakduperron' ten onrechte, zoals later wel zou blijken aan de jeugdige amateurs daar op de rand van het zwembad. In de werkelijkheid van het aan de oppervlakte zo gemakkelijke, vredige, vooroorlogse tropische koloniale leven van alledag, had die nieuwe gedachtenwereld, die zich in Nederland, op 17.000 kilometer van ons verwijderd, manifesteerde, die behoefte om eigentijdse problemen te formuleren, partij te kiezen, vriend en vijand te benoemen, onbarmhartig door iedere schijn heen te prikken, merkwaardig genoeg een exotische bekoring
[Haasse – Krassen op een rots, 24-25] 

Toen de lening die Per was aangegaan eindelijk was afbetaald, werd die mijlpaal thuis gevierd in de kleine familiekring. Een fles champagne van de allerduurste soort, non multa sed multum, dus het bleef bij een magnum, twee jaarkaarten voor het Tjikinizwembad voor de kinderen en een blauwdruk van een huis in de bergen bij Tjisaroea.
[Zikken – Indische Jaren, 69-70] 

Toch was ik niet helemaal op mijn gemak. Zon en chloorlucht hadden een onvoorspelbare uitwerking. We praatten niet over persoonlijke dingen, toch raakte hij me aan, al was het terloops. Hij liet zijn wijsvinger vanaf mijn nek langs mijn rug naar beneden glijden. Het was maar even, want net toen ik me omdraaide en zijn hand wilde wegslaan, had hij die hand wuivend omhooggestoken om iemand te begroeten die een paar meter van ons af kwam zitten. Ik dacht zelfs een ogenblik dat het maar verbeelding van me was geweest. Ik wist niets meer zeker. Het voelde of er hete honing langs mijn slokdarm liep, door mijn maag en buik. Zonder te groeten of iets te zeggen, stond ik op, dook het zwembad in, zwom het bad over in de richting van mijn kleedhokje.
[Zikken – Landing op Kalabahi, 144-145] 

Al weken van tevoren beloofde ik hem drie dansen waaronder de eerste en de laatste. Hij danste goed. Tenminste op gymschoenen bij de muziek van de Brown Sugar Babies in het restaurant van het Tjikinizwembad op zondagmorgen. Zelf danste ik veel slechter op leren schoenen die ik praktisch nooit droeg. Als mijn lange jurk tot op de grond reikte kon ik die schoenen misschien gewoon uitschoppen en dansen op witte sokjes.
[Zikken – Landing op Kalabahi, 179-180] 

Diverse beelden schoven over elkaar. Een ogenblik meende Janthe hem te zien aan de rand van een basin. Was hij een van de velen geweest in het Tjikinizwembad? Had ze daar met hem gedanst in het bijbehorende restaurant op de muziek van de band The Brown Sugar Babies? In badpak, op gymschoentjes? Andere beelden ontstonden, vervaagden weer. De achtergronden schoven over elkaar heen. Eén ding bleef: ze kenden elkaar goed, ze waren vrienden, geen oppervlakkige kennissen tegen wie je kon zeggen: 'Sorry hoor. Je naam, is me even ontschoten.'
[Zikken – Gisteren gaat niet voorbij, 7-8] 

Maar heb ik hen bij voorbeeld ooit in het zwembad gezien, waar de meeste leerlingen elkaar na de lesuren weer vonden, of op een schoolbal? Waarom niet? Omdat zij zich daar niet werkelijk aanvaard zouden voelen? Of omdat – toen nog meer dan nu – de tradities en geloofsovertuigingen in hun eigen kring dansen en zwemmen niet toelieten? Voor de Javaanse jongeren was het onmogelijk zich in badpak te vertonen of ongedwongen, 'vrij' met de andere sekse om te gaan. Zelfs bij degenen uit de meest vooruitstrevende intellectuele milieus bestond een in laatste instantie onoverwinnelijke terughoudendheid ten aanzien van het in hun ogen onberekenbare, stijlloze westerse gedrag.
[Haasse – Krassen op een rots, 22-23] 

We kregen het even over het zwembad Tjikini dat in onze hbs-jaren zo'n grote rol heeft gespeeld. Zij bevestigde wat ik enkele maanden tevoren al in mijn roman had geschreven: ‘wij Indonesiërs mochten niet in jullie zwembad!' Tussendoor verontschuldigde ze zich over haar geringe opgewektheid; zojuist heeft een vriendin van haar zelfmoord gepleegd. Een Indisch (dus gemengd bloedig) meisje, getrouwd met een Javaan. Toen haar echtgenoot overleed en haar achterliet in voortreffelijke financiële omstandigheden heeft ze de aansluiting met de Javaanse samenleving, ondanks haar rijkdom, niet meer kunnen vinden.
[Ferguson – Nu wonen daar andere mensen, 37-38] 

Op een dag – Didi was gevraagd met zijn ooms viool in te vallen bij een dansorkest dat een gedeelte van een Hollandse dansavond in Tjikini moest verzorgen waarbij de gouverneur-generaal aanvankelijk ook aanwezig zou zijn doch op het laatste moment verhinderd was – begon een van de gasten aan het eind van de avond, in beschonken toestand, bekend met Didi’s talenten om krontjongnummers te vragen.
[Bloem – Vaders van betekenis, 59-61] 

A. Sutrisno Mangundihardjo: Er bestond een hechte band tussen de leerlingen van KW-III. We hebben een club van oud-leerlingen met contacten over de hele wereld, ook met Nederland, en we houden eens in de zoveel tijd een grote reünie. Onder onze afgestudeerden zijn er velen die later vooraanstaande figuren in de maatschappij zijn geworden, ministers en generaals. In de dagelijkse omgang met elkaar hadden we geen last van discriminatie, maar in het openbare leven merkte je daar wel wat van, zoals het verbod voor 'honden en inlanders' in het zwembad Tjikini. We zwommen er pas zonder problemen in de Japanse tijd. [Verboden voor honden, 130-131] 

Hoegeng Iman Santoso: Eerst ging ik naar de mulo en de AMS in Djokja om daarna verder te studeren in Batavia, waar ik meteen met mijn neus op het kolonialisme werd gedrukt. Het werd ons namelijk verboden in het zwembad Tjikini te zwemmen. Er hing een bord: VERBODEN VOOR HONDEN EN INLANDERS. lk was boos. Godverdomme zeg, waarom mogen de sinjo’s er wel in en ik net? lk ben toen naar huis gegaan maar het bleef me bezighouden en ik sprak erover met een medestudent. Hij zei: 'Je bént toch ook een inlander?' Daar moest ik het mee doen. Het was behalve beledigend ook een heel nieuwe ervaring. Mijn vader had er niets van verteld en voordien was discriminatie mij volkomen vreemd. [Verboden voor honden, 135-136] 

[Maart 1910:] De school te Weltevreden zal als gemengde school dienst doen, zoodat men daar het jongste volkje op de banken zal aantreffen. Om nu het meer levendige jongste goedje wat verder af te brengen van de oudere leerjaren om voor deze het onderwijs zoo min mogelijk te storen, heeft het gebouw de T-vorm gekregen. De balk ligt evenwijdig aan den weg en wordt gevormd door een vestibule of hall van ongeveer 5x13 M aan welks uiteinden twee leslocalen van de normale afmeting van 7x7 M liggen. Deze liggen dus geïsoleerd van de overige drie lokalen die achter elkaar, loodrecht op het midden der vestibule aansluiten. Het meest bewerkelijk van detail is het houtwerk der omgaande galerijen. De stijlen zijn als achtkante kolommetjes bewerkt, en komen in de groote vakken gekoppeld voor. Zij staan op neuten die naar onder uitloopen en een krachtig aanzien geven. Zij dragen verder eerst een langsloof, waarop door tusschenstijltjes de architraaf rust. [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-13, 39] 

Edi Tahsin: Ik volgde korte tijd lager onderwijs in Batavia en logeerde ook daar weer bij een Europees gezin dat uit de Antillen was gekomen. Het viel me op dat er bij het Europese lager onderwijs verschillen waren in rangen en standen. Er bestonden vier soorten ELS, die vaak ook verband hielden met de buurt. Zo was de ELS-1, bestemd voor kinderen van hoge pieten, gevestigd in een chique buurt. Daarna kwamen de 'minderen' in de ELS-scholen 2, 3 of 4. Het onderwijs was gelukkig van gelijk niveau. [Verboden voor honden, 114-115] 

In de steden van Java wemelt het van schoolgaande jongens en meisjes, vaak gekleed in een soort van uniform, witte blouse en broek of plooirok in een kleur, waaraan men de school of het type van het onderwijs kan herkennen. Toch is hun aantal waarschijnlijk nog maar de helft van allen die voor een opleiding in aanmerking komen.
[Haasse – Krassen op een rots, 38-39] 

– dat [de schilder Raden Saleh] na zijn tweeden terugkeer uit Europa te Weltevreden geheel naar eigen smaak een landhuis liet bouwen, thans het ziekenhuis Koningin Emma op Tjikini – dat àlles mag in hoofdzaak bij de meesten onzer lezers als bekend verondersteld worden.
[Ido – Indië in den goeden ouden tijd I, 43-44] 

Zijn eerste vrouw was een Indische dame, weduwe van den planter Winkelhagen en zeer gefortuneerd. Zij is later van hem gescheiden, omdat hij verliefd werd op een regentsdochter uit de Vorstenlanden. Die werd zijn tweede vrouw. Bij beide echtgenooten had hij geen kinderen.
Met het geld van de eerste heeft hij de villa op Tjikini in sémi-Moorschen stijl kunnen bouwen.
[Ido – Indië in den goeden ouden tijd I, 46] 

Het Protestantsche Ziekenhuis ‘Tjikini’ (dat eigenlijk ‘Koningin Emma’ heet, naar H.M. de Koningin-Moeder, die in 1899 een ton schonk aan de ‘Vereeniging voor Ziekenverpleging in Ned. Indië’) gaf Zaterdag 9 Juli [1927] een feestelijke en druk-bezochte receptie ter gelegenheid van zijn dertig-jarig bestaan. [Het Indische Leven-8, 1202] 

Ziekenpaviljoen 1ste klasse (1914, Hulswit) →

 

Het ziekenhuis was een verbouwd landhuis, omringd door een parkachtige tuin, waar honderd jaar geleden een beroemd schilder in vorstelijke staat had geleefd. Door tientallen verbouwingen geutiliseerd had het, ondanks alle veranderingen, in zijn sfeer veel van het oude behouden, een kalmte die niet in het heden is en een naïeve landelijkheid. Het lag even buiten het centrum aan een drukke verkeersweg, een enclave van rust in de stad en in de tijd.
[Vuyk – Gerucht en geweld, 33] 

 

Dezelfde dag nog werd hij overgebracht naar het Tjikini-Ziekenhuis. Er kwam consult, een chirurg. Slechts een operatie aan de galblaas zou redding kunnen brengen; zekerheid kon echter niet worden gegeven. Hij weigerde langzaam, met zijn handen de dokter afwerend, maar zeer beslist. ‘Ik ga maar dood’, zei hij zacht, ‘niet snijden’. Het greep Tante Christien aan, toen hij dat zo zei. Twee dagen later stierf hij ook, op een hete namiddag, in een veel te schelle kamer, achter een wit scherm.
[Breton de Nijs – Vergeelde portretten, 166-167] 

De eerste vrouw van Raden Saleh heeft de villa op Tjikini verkocht aan den vader van den thans nog levenden Arabischen huiseigenaar Said Alatas, die het in 1897 overdeed aan de Vereeniging voor ziekenverpleging in Nederlandsch-Indië. Deze vereeniging werd omgezet in de ziekeninrichting ‘Koningin Emma’, die nog heden met vrucht werkzaam is tot heil der lijdende mensheid.
[Ido – Indië in den goeden ouden tijd I, 48] 

Jakarta is de plek waar Maja's voorouders begraven liggen. We hebben al een keer langs het Tjikini-ziekenhuis gereden, een terrein dat vroeger familiebezit was voordat een overgrootvader het door goklust verspeelde. Niets aan te doen, en geen reden om eerbetoon aan de overledenen te weigeren.
[Vervoort – Vanonder de koperen ploert, 204] 

Toen de baby zijn geslacht duidelijk verried door de verpleegster in haar gezicht te plassen, kon mijn vrouw niet anders doen dan verrukt uit te roepen: “O, wat lief van je, dat je een jongetje bent!" Het toeval wilde dat onze zoon de eerste baby was, die geboren werd in het nieuwe kinderpaviljoen, dat door mevrouw Lovink, de vrouw van de Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon geopend zou worden. Men had er daarom bij mijn vrouw op aangedrongen, te zorgen dat de baby op tijd geboren zou worden, want het zou zo raar staan als de baby-afdeling geen baby zou kunnen tonen bij die plechtigheid.
[Trekkers en Blijvers, 164-166] 

Door den hoofdingang, die een Moorsch karakter bezat, kwam men in eene ovaalronde zaal, welke haar licht door een glazen koepel ontving en waarvan de wanden met even kwistige als grillige sieraden bedekt waren. Eenige deuren in die zaal gaven toegang tot de zijvertrekken, waarvan er een tot studeerkamer, een ander tot schildersatelier was ingericht. De eerste prijkte meteen welvoorzien wapenrek, een prachtige schrijftafel en eene verzameling van plannen, kaarten, boeken en physische instrumenten. In de laatste zag men stukken, deels portretten, deels landschappen, welke de schilder onderhanden had. [Nederlandsch Indië – oud & nieuw-2, 87] 

In de vroege negentiende eeuw reisde iemand als Raden Saleh naar Europa om er een van de grote olieverfschilders van zijn tijd te worden. Zijn romantische doeken oogsten nog steeds veel lof. Een koloniaal criticus was hij niet; hij frequenteerde de jetset van Europa en beschouwde de koningen Willem I, II en III als zijn weldoeners; de laatste maakte hem zelfs tot hofschilder.
[Reybrouck – Revolusi, 93] 

Enkele Javanen echter, die eene zorgvuldige opvoeding onder het opzigt van kundige Europeanen hebben genoten, bewijzen dat zij het even ver in taal- en letterkunde, geschiedenis, en alle andere wetenschappen kunnen brengen als hunne leermeesters zelven. [...] op dit oogenblik strekt Radin Saleh, die zich thans te ’s Gravenhage bevindt, tot een bewijs dat het den inboorlingen van Java evenmin aan genie voor de fraaije kunsten als aan vatbaarheid voor de wetenschap mangelt.
[Olivier – Tafereelen I, 86-87] 

[28 Juli 1928] J.l. Zaterdag werd hier voor het eerst een base-ball-wedstrijd gespeeld, en wel op het Vios-terrein door een
gecombineerd team van Good Year en Standard Oil contra General Motors. [Het Indische Leven-9, 1420] 

Op 17 October 1902 werd door eenige jongelui, leerlingen van de H.B.S. te Mr Cornelis , een voetbalvereeniging opgericht, genaamd S.S.S. (Sport Staalt Spieren). Guus Nitzschke, [ → ] die nu [1927] nog de beste speler van Vios is, behoorde tot de oprichters; deze sympathieke veteraan speelt nu dus al 25 jaren achtereen: een unicum op voetbal-gebied in Indië! Omstreeks dien tijd werd, ook te Mr. Cornelis, een andere H.B.S.-vereeniging opgericht, Vios, en het duurde niet lang of een samensmelting vond plaats onder den naam Vios (Voorwaarts Is Ons Streven).
Dat waren dagen, toen de wedstrijden immer spannend waren. De tribune was vol met H.B.S.-girls, en als de gevreesde wing: Kotjok – Vic Nitzschke het op de heupen kreeg, dan trilden de tribunes gewoon van de aanmoedigingen der Vios-aanhangsters! Ach, dat waren tijden! Vios en het oude Sparta, het waren twee geduchte rivalen; scores van tegenwoordig als 7 – 1 of 8 – 0 bestonden toen bijna niet. We herinneren ons nog heel goed dat eens, bij een Passar Gambir-finale tusschen Vios en Sparta, de tribune voor een gedeelte instortte! Het is werkelijk met weemoed, dat we aan dien goeden, ouden tijd terugdenken ... [Het Indische Leven-9, 295] 

[1924] Ter gelegenheid van het drie-jarig bestaan van de Sportvereeniging ‘Escompto’, loofde deze kantoor-voetbalclub elf medailles uit, te verspelen in een aantal seriewedstrijden volgens afvalsysteem.
Zaterdag j.l. werd de eerste wedstrijd gespeeld tusschen de Javasche Bank en de Priok Voetbal-club, die tot resultaat had een 2-0 overwinning voor eerstgenoemde. Wij zien in de Javasche Bank ook ditmaal de voornaamste rivaal van het K.P.M.-elftal, Zaterdag a.s. voortzetting dezer wedstrijden met de partijen: K.P.M. – Factorij en Javasche Bank contra Escompto, te houden op het Vios-veld. [Het Indische Leven-5, 959] 

A. Sutrisno Mangundihardjo: Met sport waren de Hollanders goed maar op enkele gebieden waren wij hen de baas. Met voetballen waren we in het begin even sterk maar langzamerhand raakten we ver achter bij de Hollanders. Waarom? Omdat zijhardnekkig doorzetten in clubverband, bleven trainen, nieuwe technieken leerden en evolueerden. Wat deden wij? Wil bleven op hetzelfde niveau van het kampongvoetbal. Nu was het ook niet helemaal onze schuld dat we op den duur glansrijk werden verslagen. We konden ons door gebrek aan geld niet dezelfde training veroorloven als onze Hollandse vrienden. We waren domweg te arm. [Verboden voor honden, 132] 

Wij kregen het stuk van het Departement van Onderwijs, Eeredienst en Nijverheid waarin de vraag gedaan werd, of wij al dan niet wenschen gebruik te maken van de ons geboden gelegenheid tot het ontvangen eener opleiding voor onderwijzeres, enz. In het ontkennend geval moesten wij eene schriftelijke verklaring dienaangaande geven, om aan den Gouverneur-Generaal opgezonden te worden.
Hoe moet die gevraagde verklaring gesteld worden? Kort en zakelijk, dat ik niet meer van die gelegenheid wensch gebruik te maken, omdat ik verloofd ben, of, omdat mij nu eene nog betere gelegenheid geboden wordt, mijne illusiën van te werken voor ons volk te verwezenlijken. Aan de zijde van een flinken, nobelen man, dien ik acht, die met mij het volk lief heeft, en die mij krachtig zal steunen in mijn streven, zal ik nog veel meer voor ons volk werkzaam kunnen zijn, dan wij beiden, als alleenstaande vrouwen het ooit zullen kunnen.
[Kartini – Door duisternis tot licht, 325] 

De ‘ethische politiek’ die zich de verheffing van de inheemse bevolking ten doel had gesteld, diende allereerst dat onderwijs, wel te verstaan: het moderne onderwijs, te bevorderen; trouwens, dat onderwijs was onmisbaar voor de vorming van de geschoolde hulpkrachten waaraan na 1870 zowel het gouvernement als het Europese bedrijfsleven in toenemende mate behoefte had. Anderzijds hield datzelfde onderwijs het gevaar in dat zich in de koloniale samenleving groepen ontwikkelde inheemsen zouden gaan vormen die op een snelle beëindiging van de koloniale overheersing zouden aandringen. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a 136] 

Van 1860 af kon dus een deel van de Nederlandse kinderen voortgezet onderwijs in Indië volgen; veel ouders gaven er evenwel de voorkeur aan, hun kinderen op zes- of twaalfjarige leeftijd (in die laatste gevallen dus na het volgen van lager onderwijs in Indië) voor hun verdere opleiding naar Nederland te sturen waar zij in de gezinnen van familieleden, soms ook in kostgezinnen of in speciale kostscholen werden opgenomen. De behoefte om dat te doen werd geringer toen de voorzieningen voor Nederlands onderwijs in Indië beter werden. Het gouvernement, d.w.z. het in 1867 opgerichte departement van onderwijs en eredienst, gaf zich daar veel moeite voor. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 136-137] 

Wij herinneren er aan dat in 1900 van alle kinderen die voor het eerst bij de Nederlandse scholen voor lager onderwijs werden ingeschreven, nog geen 30% normaal Nederlands en meer dan 40% (slechts voor een vierde waren dat inheemsen) zelfs uitsluitend Maleis sprak. De overgrote meerderheid van de Indisch-Nederlandse kinderen moest zich dus eerst een goede kennis van het Nederlands eigen maken – nadien bleef het toch voor velen een hinder dat zij thuis in een sfeer verkeerden die geen stimulans vormde voor het voltooien van een begonnen opleiding. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 138-139] 

De leuze ‘onderwijs, onderwijs en nogmaals onderwijs’ wordt door ons als het eerstnoodzakelijke toch waarlijk niet verwaarloosd, maar juist òmdat wij dézen eisch zoo dringend mogelijk wilden stellen, vroegen wij van dezen landvoogd het bewijs voor de geldigheid der Nederlandsche aanspraken in den vorm van een onbekrompen financiëel bestuur. [De Locomotief, 12 April 1917] 

De regering stelt ... dat Indië nog niet rijp is voor een meer zelfstandige staatkundige structuur, maar dat de politiek der regering er op is gericht de voorwaarden voor dit rijpingsproces te scheppen en te bevorderen. Dit laatste nu is slechts betrekkelijk juist; juist, voorzover het geldt de innerlijke doelstelling van de Indische en Nederlandse regering; doch hieraan zou moeten worden toegevoegd de erkenning (en deze wordt feitelijk bij iedere begroting gegeven) dat ons de middelen ontbreken om krachtig en in een snel tempo de voor onze doelstelling vereiste activeringspolitiek te voeren. Wij doen ons best op het gebied van volkseconomie, onderwijs, volksgezondheid en verkeer, maar telkens stuiten wij weer op financiële onmacht. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 147-148] 

Roeslan Abdulgani: lk herinner me nog de brief die de directeur Onderwijs en Eeredienst in Batavia, De Kadt Angelino, schreef naar de directeur van mijn school. Het besluit tot schorsing was genomen omdat 'Roeslan Abdulgani, vanwege politieke misdragingen buiten de school, niet geschikt is Europees onderwijzer te worden'. Het is werkelijk niet te geloven: 'vanwege politieke misdragingen'! Politiek gedrag kan ik me taalkundig nog voorstellen, maar wat zijn misdragingen in hemelsnaam? lk heb die meneer De Kadt Angelino nog een brief geschreven, maar hij heeft niet gereageerd. [Verboden voor honden, 170] 

Geven wij daar voor de periode mei '40 – december '41 een overzicht van, dan zij allereerst vermeld dat in mei '40 een telg uit de regentenfamilie der Djajadiningrats, Pangeran Ario prof. dr. Hoesein Djajadiningrat, tot directeur werd benoemd van het departement van onderwijs en eredienst: de eerste Indonesiër die een departement te leiden kreeg. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 576-577] 

‘Ik verwacht van Nederland niets om Indië te helpen uit den economische nood waarin Indië op het oogenblik verkeert. Daarvoor zijn Nederlanders te egoïstisch.’
‘Het spijt me dat ik het zeggen moet: er is niets meer over van het besef, dat Holland Indië moet opvoeden, den weg moet wijzen naar grootere zelfstandigheid. Halen wat er uit te halen is, dat is het eenige wat gebeurt. [De Locomotief, Nieuwjaarsnummer 1934] 

We wandelen 's avonds door vrijwel verlaten straten. 'Ik ben erg blij dat ik weer bij 'n man hoor', zegt ze me. In de tuinen zitten soms Japanners die ons verwonderd nakijken. In de groote huizen op de Oranjeboulevard zie je eenzame Japanners in hun nethemd hun souper gebruiken. Sommige hebben de 'baboe' bij zich aan tafel.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 132] 

Alleen de diplomatenlaan Djalan Diponegoro doet soms nog even denken aan de Oranjeboulevard van destijds, tropische versie van een welstandsbuurt in Wassenaar of het Gooi, vooral in de vroege avond, als de schemerlampen worden aangestoken en de grasvelden en struiken dieper groen worden in het licht van de ondergaande zon.
[Haasse – Krassen op een rots, 60-61] 

Nee,’ zei ik. ‘Op de Oranjeboulevard woonden vroeger ook alleen Hollanders en rijke Chinezen. De huizen waren er duur. Wie geld had mocht er wonen.’
Hij glimlachte superieur en zei scherp: ‘Ik had geld en wilde daar grond kopen om een huis op te zetten, maar ik was een inlander en kon daar geen grond krijgen. Ik was een heel bijzonder geval, geen rijke sultanszoon, maar een gewone inlander, die geld had. Wat denkt u dat ik toen gedaan heb?’
Ik had al lang begrepen dat ik zulke vragen niet hoefde te antwoorden en na een kleine pauze ging hij gewoon door.
‘Ik heb in een andere wijk grond gekocht en een huis gebouwd en een bordje op het voorerf geplaatst, Belanda dilarang masuk ( verboden voor Hollanders).
[Vuyk in Om nooit te vergeten, 23-24] 

Johanna (‘Jos’) Masdani-Toemboean: Onze inspanning door de vrijheid vertaalde zich in sociale activiteiten, want we waren tegen geweld. Dat element is pas later een rol gaan spelen toen de Japanners verslagen waren en de Nederlanders probeerden met geweld terug te komen. Daan en ik hebben toen wapens gekocht (met geld, kippen en geiten) van de Indiase soldaten in het Brits-Indische leger. Die wapens hebben we vaak met levensgevaar gesmokkeld naar onze jongens in het achterland bij Krawang. lk zat ook in een groepje dat de oprichting van een gedenknaald voor de proclamatie van de onafhankelijkheid op 17 augustus 1945 heeft verwezenlijkt. Ze staat er nog. Ons gevoel van nationalisme is gegroeid in de Nederlandse tijd, dankzij onze sociale activiteiten. We hebben ondanks alles nimmer haatgevoelens gekoesterd tegenover de Nederlanders. We konden goed met hen omgaan, alles ging zijn gewone gang. Toch bleef de grote drang naar vrijheid, zelfstandigheid en eenheid van ons volk. [Verboden voor honden, 36-37] 

Soekarno en zijn volgelingen hebben de vaan van de opstand gehesen. Speciale bulletins meldden vanmiddag de uitroeping van de 'Repoeblik Indonesia' op 17 augustus j.l. met Soekarno als president en Hatta als vice-president. Een 'Nationaal Comité van Indonesia' (K.N.I.P.) is gevormd dat voorlopig als regering zal dienen. De volgende proklamatie, ondertekend door Soekarno en Hatta, is uitgevaardigd:
‘AAN HET INDONESISCHE VOLK'
‘Hiermede wordt bekendgemaakt, dat de op dit ogenblik door het gehele volk zo lang verbeide onafhankelijkheid is uitgeroepen. Verscheidene verantwoordelijke personen hebben zich achter deze onafhankelijkheids-verklaring geschaard. Alle maatregelen, nodig om de Repoebliek Indonesia in het leven te roepen, zullen zo spoedig mogelijk worden genomen. Wij verwachten, dat alle lagen van de bevolking rustig, kalm en paraat zullen blijven en zich streng gedisciplineerd zullen gedragen'.
[Bouwer – Het vermoorde land, 375-376] 

In Batavia nam Soekarno met zijn gezin zijn intrek in een villa in een Europese wijk en Imamoera stelde een Amerikaanse auto, een Buick, die het eigendom was geweest van een Nederlandse arts, tot zijn beschikking. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 271-274] 

Op het vliegveld verklaarde Soekarno aan de Indonesische pers, dat ‘Indonesia zelfstandig zal zijn nog vóór de djagoeng (mais) bloeit'. Er zal dus naar de macht worden gegrepen. De nationalisten gaan de republiek uitroepen. Wat zal de houding van de Japanners zijn?
[Bouwer – Het vermoorde land, 373-374] 

Die mededeling schonk Wikana en de zijnen de overtuiging dat Soekarno nog steeds het door de Japanners uitgestippelde pad wilde volgen, en de delegatie kwam dan ook in verontwaardigde stemming Soekarno’s woning binnen. Wikana deed een beroep op Soekarno om onverwijld op eigen gezag tot de uitroeping van de Republiek over te gaan. Soekarno weigerde: hij moest eerst overleg plegen met Hatta en andere leden van de voorbereidingscommissie en aangezien niet gebleken was dat het Japans militair bestuur die commissie wilde opheffen, wilde hij dat bestuur niet tegen zich innemen. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 1005-1007] 

Er waren duidelijk twee groepen: de grootste die van verraad en collaboratie sprak en een veel kleinere die de nationalistische aspiraties erkende ('ze hebben groot gelijk' en 'wat zou jij in hun plaats doen?'), maar we bleven toch verenigd in hetzelfde gevoel van angst, en de onzekerheid over onze drie-en-een-half jaar lang gekoesterde wens: een vrouw, kinderen, vrijheid en veiligheid, in ieder geval ‘geen gedonder' meer.
[Nieuwenhuys – Een beetje oorlog, 139] 

In Djakarta zat Bouwer niet stil. Formeel was hij nog steeds in dienst van het Amerikaanse persbureau United Press – hij besloot, met Soekarno een vraaggesprek te voeren. Dat vond ten huize van Soekarno plaats op 6 september. Het kostte Bouwer enige moeite, ‘twee tot de tanden gewapende leden van Soekarno’s lijfwacht’ te passeren en te voorkomen dat hij binnenshuis door een politiefunctionaris werd gefouilleerd (‘ik deelde hem mee dat ik slechts gewapend was met papier en potlood’). [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11c, 586-587] 

6 september 1945: Als correspondent van 'United Associations of America' heb ik vanmiddag een onderhoud met Soekarno gehad in zijn residentie aan Pegangsaan-Oost. M'n aankomst was misschien weinig indrukwekkend. Ik kwam n.l. op de fiets. Aan de ingang van het grote voorerf stonden twee tot de tanden gewapende 'pemoeda's' (jongeren), leden van Soekarno's lijfwacht. Ik slaagde er in hen van het vreedzame doel van mijn missie te overtuigen en werd naar de residentie geëscorteerd.
[Bouwer – Het vermoorde land, 394-395] 

Intussen is de door de Japanners gedrilde Indonesische jeugd een terreur begonnen en heeft affiches opgeplakt, waarin de Hollanders met dood en verderf worden bedreigd. Ik heb naar aanleiding daarvan Soekarno een tweede bezoek gebracht en hem gevraagd, wat deze aktie van zijn 'Angkatan Moeda' (Jeugdbeweging en voortzetting van de Semendan) betekende. Soekarno ontkende een bevel tot zulk een anti-Hollandse aktie te hebben gegeven.
[Bouwer – Het vermoorde land, 397] 

Maar dat scheen bij nader inzicht toch ook weer onmogelijk, daar Vanderpost (een Engelschman) immers zelf zoojuist uit Japansche gevangenschap kwam! Hij had, naar ik meen, in een der Batavia'sche kampen gezeten; op zijn gelaat, dat de typische “kampkleur" vertoonde, lagen de ontberingen en het lijden nog uitgedrukt. En met ingehouden angelsaksische ironie, verborgen onder een fijnen, wat vermoeiden glimlach, vertelde hij tijdens een persconferentie hoe hij in de voorgalerij van Soekarno's huis, eenigszins tot zijn verwondering, een aantal charmante Javaansche dames had aangetroffen – een liefelijk ontvangst-comité, dat hem, met behulp van koffie en versnaperingen, ontwapenen moest en bij voorbaat voor de republiek innemen.
[Fabricius – Hoe ik Indië terugvond, 55-56] 

De conferentie vond ten huize van den President plaats. Wij hadden een wacht van pemoeda's moeten passeeren, die voor elke binnenrijdende auto in het geweer kwam, jongensachtig trotsch op al deze belangstelling voor de Republiek. De vice-president ontving ons in een langwerpig, groot vertrek waarin zich reeds een aantal verslaggevers van de nationalistische dagbladen en van het republikeinsche persbureau “Antara" verzameld hadden – een solidaire groep, die, opgewonden fluisterend en ijverig notities makend, elk woord dat hier straks gesproken werd tot propaganda voor hun zaak zouden verdraaien.
[Fabricius – Hoe ik Indië terugvond, 122-123] 

De openleggingen en ontginningen werden vooral geprojecteerd in zeer dun bevolkte streken, zoals Deli en aangrenzende gebieden. Daar woonden voornamelijk Bataks en die waren veel te intelligent en te zelfbewust om zich te verhuren aan Europese ondernemers. De arbeiders moesten dus van elders komen.
[Alberts – Een kolonie, 19-20] 

Een sterk groeiende agrarische produktie onder particuliere leiding, had arbeiders, steeds meer arbeiders nodig. In het gebied, dat in onze tijd de residentie Oostkust van Sumatra heette, waren die allerminst beschikbaar, zodat ze van elders moesten worden geworven. En aangevoerd: Chinezen van de overwal, van Malakka en naderhand steeds meer werkloze landarbeiders van Java.
[Alberts – Twee jaargetijden, 30-32] 

Vóór 1900 kwam jaarlijks gemiddeld ruim 7% van hen te overlijden, hetgeen betekende dat wie zich op Java voor enkele jaren liet aanwerven (die termijn werd ter plekke veelal verlengd doordat de koelie na afloop van zijn eerste contract zwaar in de schuld was geraakt bij zijn directe bazen of bij inheemse of Chinese geldschieters), een gerede kans liep om op Sumatra het leven te verliezen. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 59-60] 

Om hierin verbetering te brengen namen de ondernemingen de werving zelf ter hand. Vele jaren van overleg resulteerden tenslotte in de oprichting in 1912 van een eigen bureau op Java, met agenten in een groot aantal plaatsen. Hieruit is tenslotte in 1919 het Algemeen Delisch Emigratie Kantoor (A.D.E.K.) voortgekomen. [Koelies, planters en koloniale politiek, 48-49] 

“Zoo ....” wendde zich de toewan tot hen, “dus, jullie willen naar Deli, naar Sumatra? ....”
Er kwam geen antwoord. Ze begrepen het Maleisch van den toewan niet.
[Székely-Lulofs – Koelie, 27-33] 

Soebadio Sastrosatomo: Deli was ook een goede leerschool voor het nationalisme, omdat de ontwikkeling van de ondernemingen, die vaak op het oerwoud moesten worden veroverd, een groot aantal goedkope arbeidskrachten vereiste. Omdat die ter plaatse niet voldoende beschikbaar waren, ontstond het systeem van de contractkoelies, de immigratie van verpauperde boeren uit Java die zich, met een duimafdruk op het contract, verplichtten tot arbeid op een van de ondernemingen. Ze hadden er een miserabel bestaan, werden uitgebuit en verkeerden in de positie van pseudo-slaven. Deli kreeg daardoor een slechte naam in de koloniale geschiedenis. [Verboden voor honden, 108-109] 

[Van den Brand:] Dat de koelies in onze Delische samenleving in de praktijk als slaven beschouwd worden, daarvan zijn voorbeelden te over. Dat zij het ook in werkelijkheid zijn en ook van regeeringswege als zoodanig beschouwd worden, blijkt uit de koelie-ordonnantie en uit de model-werkcontracten, beide vastgesteld door den Gouverneur-Generaal. [Koelies, planters en koloniale politiek, 238-239] 

Het document waarover het hier gaat is bekend als het Rhemrev- rapport, naar de officier van justitie, verbonden aan de Raad van Indië op Batavia, J.T. L. Rhemrev, die op 24 mei 1903 van gouverneur-generaal W. Rooseboom de opdracht kreeg een administratief onderzoek in te stellen naar ‘de in de brochure van mr. J. van den Brand, getiteld De millioenen uit Deli, beweerde mishandelingen en onwettige gevangennemingen van op de industrieele ondernemingen in genoemd gewest werkzame koelies en andere personen, zoomede naar de beweerde onregelmatigheden bij de rechtspraak der Magistraten’. Rhemrev kreeg van de procureur-generaal een aanvullende instructie om strafbare feiten strafrechtelijk te vervolgen. Een maand later was hij in Medan en begin 1904 lag het rapport over zijn onderzoek op het bureau van de gouverneur-generaal, die het vrijwel onmiddellijk doorstuurde naar Nederland. [....]
Er werd een arbeidsinspectie ingesteld die weinig om het lijf had en zonder moeite om de tuin kon worden geleid; het onderdeel van de koelie-ordonnantie dat de aanleiding was van alle ellende, de zogenoemde poenale sanctie, zou pas na 1929 ‘geleidelijk’ worden afgeschaft; niet op last van het gouvernement, maar onder druk van een Amerikaans dreigement de import van Deli-tabak te verbieden zolang deze nog onder feitelijke slavernij verbouwd werd. Deze poenale sanctie gaf de planters namelijk het recht weggelopen koelies te bestraffen; een contractkoelie bevond zich in feite volkomen in de macht van de werkgever, hetgeen deze in staat stelde hem te dwingen te werken voor een derisoir loon. Een wettelijk minimumloon bestond niet, en kwam er ook niet.
[Kousbroek – Oostindisch kampsyndroom, 153-166] 

Irma houdt contact met haar broer in ADEK gaande door kleine briefjes die haar 's avonds laat gebracht worden door Inlandsche politieagenten. Per brief f. 2,50. Er is veel risico bij, omdat de agenten tot op hun huid gefouilleerd worden en vermoedelijk elkaar ook wel aangeven. Omdat schrijven met onzichtbare inkt geen leesbaar schrift gaf, worden de briefjes nu in cigaretten naar buiten gesmokkeld. Zij vragen om alles waar suiker in zit. De voeding is schijnbaar onvoldoende.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 50] 

Alle mannen werden vervolgens op straat (de meesten met een koffertje bij zich) bijeen gebracht en in groepen te voet, soms op vrachtauto's, naar het dichtstbijzijnde politiebureau gebracht. Zij die een band hadden mochten vandaar meestal gauw vertrekken, de anderen kortten de tijd met kaarten en juichen als er weer een nieuwe groep met bekenden binnenkwam. Er waren veel jongens van 16 jaar en ouder bij. Naar boven was de leeftijdsgrens 60 jaar. Ze werden tenslotte allemaal – hoeveel zouden 't er geweest zijn – naar een koeliewoningencomplex in Meester gebracht. [Het ADEK-kamp, het Algemeen Delisch Emigratie-Kantoor, lag niet in Meester-Cornelis, maar aan Pegangsaän Oost.]
[Jansen – In deze halve gevangenis, 11-12] 

Zo werden in Batavia van 11 mei tot het einde van die maand omstreeks drieduizend Nederlandse mannen van hun vrijheid beroofd; zij werden opgesloten in de gevangenissen Struiswijk en Boekit Doeri en in het kamp van het Algemeen Delisch Immigratie Kantoor, het Adek-kamp, waar men vroeger de inheemse arbeidskrachten die als koelies naar de plantages van Deli (Oost-Sumatra) zouden vertrekken, had samengebracht. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 326-328] 

Professor Abe vraagt Thijs te spreken. Zijn vrouw vertelt me, dat hij al geïnterneerd is. Maar ze is er niets op gesteld, dat hij er uit zou komen voor propagandawerk. Laat hem maar rustig in 't ADEK-gebouw zitten, óók al zou 't jaren duren. Ze meent uit 'n opmerking van een Japanner, die bij haar op bezoek kwam, begrepen te hebben, dat het in de bedoeling ligt interneringskampen met gedwongen arbeid, 'n soort landbouwkolonies op te richten.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 22-23] 

Eten. In 't begin slecht, toen bereid door Europeesche koks, o.a. Schumacher, en veel beter geworden o.a. gado-gado, hutspot, katjangsoep etc. Maar te weinig voedzaam. Vandaar de slaperigheid.
Baden. Van 1800 man bleken er op 'n regenachtige dag niet meer dan 1200 te baden. Het cijfer kwam nooit hooger dan 1600. Erge viezerds die zich in weken niet baadden werden soms met geweld schoon geschrobd om de stank er of te boenen.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 238] 

Het eten in ADEK wordt er niet beter op. 's Morgens ’n bord pap van ketellameel, 's middags ‘n kopje rijst en 's avonds weer pap of één snee brood. Het is niet veel. Vleesch wordt bijna nooit verstrekt, behalve wanneer eigen varkens geslacht worden. De meeste mannen moeten op dit dieet wel verzwakken.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 260] 

Later kan hij ook voorbij de wacht, in het Adekkamp, ons eerste kamp, waar jij ook bent, met die halve gare broer van ons. Ze kunnen hem niet zien. Onzichtbaar is die kerel. Als hij wil, ja. Zijn vrouw is zwanger, geloof ik. Hij kan er voor zorgen dat vrienden van mij ook, zij kunnen het kamp ’s nachts verlaten.
De volgende dag zijn zij zuur. Voor het peloton. En wij allemaal kijken. Waarschuwing.
Mijn vriend wil geen blinddoek.
Eerste vuur. Allemaal dood.
Maar mijn vriend, je wilt niet geloven, betoel betoel, hij blijft staan.
[Bloem – Vaders van betekenis, 132-134] 

In de loop van deze week worden de 4000 bewoners van Struyswijk en ADEK naar andere plaatsen overgebracht. Het vervoer gebeurt ’s nachts maar de heele stad weet 't. Bestemming is onbekend. 't Gerucht wil verschillende plaatsen: Depok, Bandoeng, Pekalongan, Poerwakarta.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 262] 

Vrouwen van diverse interneeringskampen worden nog altijd door elkaar gegooid. Vrouwen van Bandoeng zitten nu op Struyswijk en ADEK. Die van ADEK zie je om 10 uur 's morgens met een broekje en bustehouder aan de tuin bewerken. Per dag sterven op straat 30 à 40 menschen. Alle Indische meisjes die bij de telefoon werken zijn 2 maanden geleden opgepakt en zitten gedeeltelijk nog.
[Jansen – In deze halve gevangenis, 377] 

In het Adek-kamp te Batavia (een vrouwen- en kinderkamp) vernam men pas op 31 augustus uit een Indonesisch dagblad dat Soekarno en Hatta de Republiek hadden uitgeroepen. ‘De meesten van ons’, zo noteerde Wertheims echtgenote, A. H. Wertheim-Gijse Weenink, ‘maakten zich alleen maar boos of vrolijk over dit ‘belachelijke gedoe’: [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11c, 532-538b] 

Ik kwam daar eind van de middag voor de poort aanrijden met Oom Dick. De poort werd nog bewaakt door Japanners, maar je kon er wel gewoon binnenlopen. Op een bankje bij de poort zag ik mijn broer zitten. Die herkende ons, sprong op, vloog me om de hals en sleepte ons mee het kamp in, over die empers naar Han1, de barak die grensde aan de Sluisweg. Daar vonden we mijn moeder, mijn jongste broertje en haar vriendin. [Vindplaatsen, 86-87, 88, 89] 

Het was stil in het kamp. Sommige vrouwen waren al vertrokken, hun mannen waren hen komen halen. Maar de meesten wachtten nog. Bij de poort stonden wat verkopers met vruchten, 'we hadden eigenlijk van die Amerikaanse biscuits mee moeten nemen voor Loeki en Paul,' zei mijn moeder, 'we hebben er genoeg van om een maand schipbreuk mee door te komen.' Er waren geen betja's. ‘Vanmorgen hebben ze door de radio weer erg gescholden op de Blanda's, nou durven ze ons niet te rijden – zullen ze ook niet rijk van worden,'
[Ferguson – Hollands-Indische verhalen, 105-106]