A - B - C - D - E - F - G - H - I - J - K - L - M - N - O - P - Q - R - S - T - U - V - W - X - Y - Z

1-10

3 A zie AAA 
7 Decemberdivisie eerste divisie die in Nederland werd geformeerd om dienst te doen in Indonesië. De naam werd ontleend aan een toespraak die koningin Wilhelmina op 6 december 1942 hield en waarin voor het eerst een nieuwe staatkundige verhouding met Indonesië werd voorgesteld 17 augustus 1945 Onafhankelijkheidsdag

A

AAA Tjahaja Asia Nippon, Pelindoeng Asia Nippon, Pemimpin Asia Nippon – Japan is het Licht, de Beschermer en de Leider van Azië – een actie van korte duur van de bezetters, die bedoeld was een massabeweging te laten ontstaan o.a. om Indonesische jongeren voor Japan te winnen
à franc gosier spontaan
A jour opengewerkt
À la demande générale op algemeen verzoek
Á la suite (toevoeging bij een) militaire ere-rang
À outrance tot het uiterste
À satiété tot men het zat is
À tour de rôle om beurten
Aapje o.a. huurrijtuig in Amsterdam
Abangan niet-orthodox
Abda-Command gemeenschappelijke Amerikaans-Brits-Nederlands (Dutch)-Australische bevelsorganisatie met één bevelhebber (tot 25 februari 1942): zie ook Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 870-871 
Ablutie wassing
Aboe(/u) as, poeder
Aboleren een begonnen recht-zaak niet voortzetten
Abruti idioot, bruut
Absentisme het niet aanwezig zijn van eigenaren bij hun onderneming; zie Multatuli – Max Havelaar, 346b 
Accidentele toevallige
Accommoder les restes de restjes wegwerken
Accoucheuse vroedvrouw
Acroterie bekroning van een gevelhoek
Acta sanctorum lijst / handelingen van de heiligen
Ad libitum naar believen
Adagio hier wordt bedoeld: Adagium = les uit ondervinding
Adaptatie aanpassing
Adat gewoonte(s)(recht), zeden en gebruiken
Adatnja zijn recht
Adatrecht gewoonterecht
Ade(h) jongen
ADEK Algemeen Delisch Emigratie Kantoor, een niet meer bestaand complex in zuidelijk Batavia; van 1942-‘45 interneringskamp
Adelborst militaire kwekeling bij de marine
Adik jongere broer of zuster
Adipati 1. vorst, heer; 2. eretitel voor een regent
A(d)jeng(an) aanzienlijke, elite
Administrateur persoon die namens de eigenaar een onderneming, fabriek e.d. beheert
Admissie-examen toelatingsexamen (voor de middelbare school)
Adoe(h) au, oh wat erg – uitroep van pijn, verbazing of verrassing
Advancement bevordering
Adviesraad ingesteld door de Japanners: Chuo Sangi-in
(A)era tijdperk
Aer djeroek sinaasappelsap / citroenlimonade
Aerophonen instrumenten waarbij het geluid ontstaat door de trilling van een luchtkolom
Affabiliteit vriendelijkheid
Affectatie gemaaktheid
Affektatie gemaaktheid, gekunsteldheid
Affligeren betreuren
AFNEI Allied Forces Netherlands East Indies
Ager dingin koude gelatine
AHK Algemeen Hoofdkwartier
A.h.w. als het ware
Aigrette kuifachtige tooi van diamanten
Ainsi va le monde zo gaat het in de wereld
Air jeruk kwast
Ajam kip
Ajam besengek kipgerecht met kruiden en santen
Ajam katék krielkippetje
Ajer blanda mineraal water
Ajer djeroek sinaasappelsap
Ajo(h) kom op, vooruit!
Ajour met een netwerk van kleine openingen
Akal 1. list, streek, slimmigheid; 2. verstand, plan, behendigheid
Akang (aanspreekvorm voor) oudere broer
Akar wangi gras met geurige wortels. Welriekende wortels van bepaalde grassen
Aladdin jongeman uit een van de verhalen in ‘Duizend en één Nacht’, die door het bezit van een wonderlamp erg rijk wordt.
Alang-alang rietgras
Alfoer ’t woord heeft in de noordhoek van Celebes, in de gehele Molukse Archipel en op Nieuw-Guinea dezelfde betekenis, of althans die van bewoner der binnenlanden. ’t Is dus geen volks- of stamnaam, gelyk door sommigen gemeend wordt [Multatuli – Max Havelaar, 363]
Allongepruik lange krulpruik
Alma mater universiteit
Aloen-aloen / Aloon-aloon vierkant plein voor de woning van de regent [Locale Techniek-5-3,72-74]; zie ook [Multatuli – Max Havelaar, 342-343] 
ALRI Angkatan Laut Republik Indonesia, Indonesische marine
AMA Police Force Allied Military Administration Police Forces, geallieerde militaire politie
Amaril zeer hard gesteente
Ambtseed ‘opgemaakt op ambtseed’ staat onder ieder proces-verbaal van de politie en het bevestigt dat het vermelde de waarheid is
Amco klein autootje, taxi
Americaine klein, licht rijtuig op vier wijd uitstaande wielen, voor als de wegen erg modderig waren
Amfioen opium
Amo(e)k maken alles overhoop steken of neerslaan
Ampas uitgeperst suikerriet
Ampilan waardigheidsteken
Ampo(e)n vergiffenis, excuus
Ampoen, doro-njah vergiffenis, edele vrouw
A.M.S. Algemene Middelbare School, met een driejarige cursus, gaf na een mulo opleiding aansluiting op het hoger onderwijs
Anak kind
Anak Batawi in Batavia geboren en getogen
Anak kolong een in de kazerne geboren soldatenkind
Anak mas pleegkind
An(a)emie bloedarmoede
Anathema vervloeking
Andesiet versteende magma
Andjing hond
Andong 1. vierwielig huurrijtuig; 2. limietstruik, 2-4 m. hoog met paarse of rode bladeren
Aneta Algemeen Nieuws- en Telegraafagentschap
Ang(g)rèk orchidee
Anggrek boelan witte maanorchidee, (Phalaenopsis amabilis)
Angkèr bewoond door geesten; angstaanjagend
Angliseren (een paard) de staart kort afsnijden
Anglo komfoor, vuurtest
Angsanaboom grote boom met kleine gele bloemen, levert goed meubelhout en het sap is een geneesmiddel tegen wondjes in de mond
Ang Sioe Hie heet Chinees gerecht
Aniem Algemene Nederland-Indische Electriciteits Maatschappij
L’Année dernière à Marienbad Franse speelfilm uit 1961: In een hotel probeert een man een andere gaste te overtuigen dat ze een jaar eerder een liefdesverhouding met hem had. Ze zegt hem noch hem noch de details die hij vertelt, te herinneren. Toch laat ze zich steeds meer doordringen door die aangeprate herinneringen en van de belofte die ze toen gedaan zou hebben.
Antefix versieringen op de rand van een dak
Antichambre maken wachten in de voor- of wachtkamer
Aoe(/u)s dorst
Apa betoel is het waar
Apa boleh boewat wat zou ‘t ook
Apa boleh buwat wat dan nog
Apa lagi (hier) zoveel te meer
Apanage bezittingen die inkomen opleveren of inkomen van niet-regerende leden van een vorstenhuis
Apanage-gronden gronden geschonken aan niet-regerende leden van het vorstenhuis om in hun onderhoud te voorzien
Apè-ni wat is dit nou weer?
Apè-ni? Berapè wat is dit? Hoeveel kost het?
Apostolisch door de paus benoemd, van de paus afkomstig
Apostolisch prefect degene die aan het hoofd staat van een missiegebied
Apostolisch Vicaris bisschop die een missiegebied bestuurt
Apostroferen met nadruk toespreken
Appelschimmel paard met een grauw-gekleurde huid met appelronde vlekken
APRA Angkatan Perang Ratu Adil, het Legioen van de Rechtvaardige Vorst
A.R. Assistent-Resident [Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 521-522]
Arabia felix het zuidelijke deel van het Arabisch schiereiland
Arak rijstbrandewijn
Arboretum verzameling van houtgewassen voor wetenschappelijke doeleinden
Architraaf hoofdbalk in het bovenste gedeelte van de gevel
Ardjoena hoofdfiguur in het Oudindische Mahabharata-epos, drager van de goddelijke boog Gandiva
Aren arenpalm, uit het sap maakt men suiker (gula jawa) en een gegiste drank (toewak)
Arhat-schap hoge fase van ontwikkeling naar het Boeddha-schap
Ario titel van een hoog adellijk persoon
Arme Ridder nagerecht van gebakken brood met melk, ei en wijn
Armezondaar iemand die zich voordoet als berouwhebbende zondaar
Aroemanis manga
Art industriel kunstnijverheid
Artisan ambachtsman
Artesische put wordt geboord en bevat water, dat dieper ligt dan het grondwater en dat onder eigen druk opstijgt.
As “in toon verlaagd”
Asa(/e)m > Tamarinde
Asia Raja Indonesisch dagblad; 1ste publicatie in april 1942
Aslanden Duitsland en Italië, de as Berlijn-Rome
Asrama internaat, studentenhuis
Assainering verbetering van de gezondheidstoestand
Assaineringswerken zaken die de publieke gezondheidstoestand verbeteren, zoals het aanleggen van waterleiding
Atap dak(bedekking van palmblad)
Atavisme neiging om tot een vroeger type terug te vallen
Atavisme overerving van lichamelijke of geestelijke eigenaardigheden van vroegere voorouders
Atchin Aceh
Atheneum Illustre in 1631 opgerichte school voor de studieperiode tussen de Latijnse school en de universiteit. In 1877 overgegaan in de gemeentelijke Universiteit van Amsterdam
Ati lever
Atlant een mannenfiguur in steen, die een bouwdeel steunt
Attiek lage verdieping met kleine vensters boven de kroonlijst van een gebouw
Attila kort, nauwsluitend huzarenjasje
Audaciteit onberaden, roekeloosheid
Au fait op de hoogte
Aussie Australische militair
Avalokiteçara bekende bodhisattwa
Avitaminose ziekte door gebrek aan vitaminen
Awadana goede daad verricht door anderen dan de Boeddha
Awas (uitroep) kijk uit! pas op!
Ayatollah titel voor een hoge sjiitische geestelijke

B

Baad(/t)je hooggesloten, kraagloos hemd of jasje
Baanschuiver raamwerk vooraan een locomotief of tram, om voorwerpen die zich op de baan bevinden, opzij te schuiven
Baar (> baroe) iemand, die pas uit Europa is aangekomen
Babad kroniek, geschiedenis
Babi varken, schoft
Baboe (kinder)meid
Badientje wandelstok
Badjingan boef, zakkenroller
Badjoe tjina kraagloos wit jasje
Ba(d)joe(/u) (hooggesloten kraagloos) hemd, baadje
Bagi(/e)an (aan)deel, afdeling, (in het Nederlands verbasterd tot pakkie-an)
Baginda Zijne / Hare Majesteit
Bagoes mooi
Bahasa taal, woord
Baik (het is) goed
Bajem soort spinazie
Ba(k)pauw gestoomd broodje met kruidige (vlees)vulling
Bakshish fooi, gift, aalmoes
Bakso soep met gehaktballetjes en bami
Bakkeleiprauwen vechtbootjes (kelahi = twist, strijd)
Bakoel mand
Baladewa / Balarama, vorst met grote lichaamskracht
Balai Poestaka kantoor voor de volkslectuur
Balboekje boekje om in op te tekenen met wie men een afspraak heeft gemaakt om te dansen tijdens een bal
Bale(h)-bale(h) lage zit- en slaapbank
Balei/ai raadhuis, openbaar gebouw
Bali-bali lage zit- en slaapbank
Balsemien eenjarige plant met roze of rode bloemen
Bamboe pagar latje van een bamboehek
Bamboestoel sterk vertakte wortelstok van de bamboeplant
Banaspati oud-Indische afbeelding van een zeer rond gezicht met wijdgeopende uitpuilende ogen en grote slagtanden in boven- en onderkaak, aan weerszijde van een grote ver uithangende tong; bosgeest. zie [Encyclopaedie van Nederlandsch-Indië – 1ste deel, 131]. 
Bandeng gekweekte zeevis
Bander banier, vaandel
Bandjir overstroming door het buiten de oevers treden van de rivieren of als gevolg van een vloedgolf; ook wel hoog water in de rivieren
Bandoulière schouderriem
Bangkoe (zit)bank
Bangsal 1. schuur, loods, 2. zaal, 3. paviljoen
Banj(/y)ak veel
Banken een spel waarbij een van de spelers de bank heeft
Bankieten opkomen van gevoelens
Bankje (hier) bankbiljet
Banta(/e)m(/n) residentie westelijk van Batavia met als hoofdplaats Serang, met Lebak en Pandeglang als regentschappen.
Banteng in het wild levende stier, rund
Banting neersmijten
Banzai lang leve!, hoera!
Barang goederen, bagage
Barat west
Barcarolle gondellied
Barisan troep, colonne, militaire eenheid
Barisan Pelopor Voortrekkerskorps
Bark zeilschip met drie masten
Barm berm
Baroe/u nieuw(komer)
Barouchet(te) twee- of vierwielig rijtuig
B.A.S. (technische) burgeravondschool te Soerabaja, later genoemd: Koningin Emmaschool
Basi bedorven
Bas-reliëf voorstelling waarbij de figuren enigszins uit het vlak naar voren springen
Bastaille Henry ~, 1872-1922, Frans dichter en toneelschrijver
Bat Nbld. Het Bataviaasch Nieuwsblad
Batak volksstam in Noord-Sumatra
Bataklanden gebied rond Toba-meer in Noord-Sumatra
Batalj(/ill)on legereenheid van 400 tot 1000 militairen van een zelfde wapen (infanterie, artillerie e.d.)
Batig slot de winst gemaakt met het cultuurstelsel; zie: Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 231-233 
Batik tulis de met hete was op de stof getekende batik
Batoe steen
Batterij (bedienend personeel van) een aantal stukken geschut
Bawang ui
Bayard pistool-merk
B.B. (Departement van) Binnenlandsch Bestuur
Bébé lange, wijde jurk
Bèbèk eend
Bedak poeder
Bedoeq grote moskeetrom
Bedug grote (moskee)trom
Bekel dorpsbeambte, hoofd van een gehucht
Bel-étage hoofdverdieping van een aanzienlijk huis, meestal boven een benedenverdieping, die gedeeltelijk beneden het maaiveld is gelegen
B(e)landa Nederland(s), Nederlander
Belasting-perkara belastingkwestie
Belletrist beoefenaar, kenner van de fraaie letteren
Beling potscherf
Belsen Bergen-Belsen was een concentratiekamp in WO II
Bemo 1. klein busje, 2.gemotoriseerde betja
Bendi(/y) tweewielig rijtuigje, sjees
Bendoro heer, meester
Bengkel werkplaats, stalletje
Bent genootschap, club
Bente(/i)ng vesting
Benzoïn geurig hars, gebruikt als wierook
Be(j)o spreeuwachtige vogel die kan napraten
Bepekken op heterdaad betrappen, ontdekken
Beppe grootmoeder
B(e)rani moedig, dapper
Berapa hoeveel kost ‘t?
Berapa, saudara hoeveel kost dit, broeder
Beras ongekookte rijst
Bèrès netjes, opgeruimd
Bergcultuur landbouw langs de berghellingen
Berlijns zilver legering van geelkoper met nikkel
Berliner koets op vier wielen en op veren, voor vier personen, met een kap die opengeslagen kan worden
Ber(r)i-ber(r)i ernstige verzwakking door een tekort aan vitamine B1
Berrie draagbaar
Bersiaptijd chaotische tijd na de Japanse capitulatie in augustus 1945
Bersih schoon, zuiver
Besar groot, belangrijk
Beschaving zie Multatuli – Max Havelaar, 346a 
Besengèk populair vleesgerecht met klappermelk bereid
Beschikking, ter ambtenaar, die nog geen nieuwe werkkring heeft
Besoek opstaande zijde van een dakgoot
Besteleend een kleine auto, ingericht om goederen te bezorgen. Het merk van de auto was Citroen en het zeer eenvoudige model heette ‘deux cheveaux’; vanwege de sterk verende bewegingen tijdens het rijden werd de auto ‘eend’ genoemd.
Bestuursschool opleiding van leidinggevenden bij het Binnenlands Bestuur en de verdere opleiding van reeds in functie zijnde Inlandse bestuursambtenaren. [Indië geïllustreerd weekblad-7, 386-387] [Insulinde, 194] 
Betawi(e) Batavia(ans)
Be(/a)taat, betatas zoete aardappel
Bêtise(k) stommiteit
Betja(k) driewielige fietstaxi
Bètjèk modderig
Betoel echt, waar
B.G.D. Burgerlijken Geneeskundige Dienst, overgegaan in de D.V.G.
Biar boebrak, djangan takut! Beuk Al ben je nóg zo gammel, vrees niet en sla toe
Biasa gewoon(te)
Bibit zaailing
Bien étonnés de se trouver ensemble Zeer verwonderd samen genoemd te worden
Bigot overdreven godsdienstig; dom-vroom
Bilik (wand van) gevlochten gespleten bamboe
Bimanjoe zoon van Ardjoena
Bingoeng in de war, verbijsterd
Binocle veldkijker
Bintang ster
Bisbilles gekibbel
Bittertafel tafel in de sociëteit of hotel, waaraan met zit te borrelen en allerlei zaken bepraat
Bitter(tje) jenever gemengd met kruidenextract
Bizarrerie grilligheid, wonderlijkheid
BKR Badan Keamanan Rakyat, de Volksveiligheidsorganisatie, het volksleger van bewapende burgers
Blanda 1. Nederland (s) 2. Nederlander
Blandja (geld voor) inkopen
Blangkon gevouwen hoofddoek, typisch Midden-Javaans hoofddeksel voor mannen
Blatjang vispreparaat
Blekok kleine reiger
(M)Blend(h)uk (dik)buikig
Blitz bliksem, bekend van het woord Blitzkrieg en hier duidend op de luchtaanvallen van de Duitse luchtmacht op Engeland in WOII
Blimbing boom met een zoetzure vrucht in de vorm van een vijfpuntige ster
Blok o.a. kleine verdedigingswerk
B.O.= Boedi Oetomo vereniging van Javanen, opgericht 20 Mei 1908; zie Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 155-156 
Blotelijk eenvoudig
Bodhi-boom 1. boom uit de Ficus-familie, die 30 meter hoog kan worden; 2. heilige boom waaronder Boeddha de verlichting bereikte
Bodhisattwa de laatste status voor de verlichting, voor de status van Boeddha
Boeboek houtworm
Boeboer pap, brei
Boeddhisme het geloof kent 4 waarheden, n.l. (1) het bestaan is vol lijden; (2) het bestaan wordt voortgebracht en hernieuwd van leven tot leven (zielsverhuizing); (3) men kan bevrijd worden uit het bestaan (4) door het ophouden van alle begeerte.
Boedi Oetomo (Verheven Streven), een beweging gebaseerd op de Javaanse levenshouding van het oorspronkelijke Hindoe-Indonesische type. Zij kreeg afdelingen op kweekscholen en Opleidingsscholen voor Inlandse Ambtenaren (OSVIA). Zie Verboden voor honden, 184-186 en Jakarta 9 – Schone Streven 
Boedjang 1. bediende, 2. vrijgezel
Boeiing opstaande zijde van een dakgoot
Boeloe-boeloe strafwerktuig
Boemboe kruiden om eten te bereiden
Boemipoet(e)ra inheems, inheemsen
Boeng aanspreekvorm voor oudere broer, kameraad
Boeng Karno kameraad Soekarno
Boengkoesan bundel
Boengoer boom met paarse of rose bloemen
Boeniboom boom met zure vruchten; Antidesma bunius
Boe(/u)noe(/u)h dood hem
Boenkoes pak, bundel
Boepati titel van een regent
Boe(w)aja 1. vechtersbaas, 2. poen
Boleh tjampoer mengen toegestaan
Bolland G.J.P.J. Bolland (1854-1922); leraar o.a. in Batavia en vervolgens hoogleraar filosofie in Leiden; publiceerde over de filosofie van Hegel en was bekend om zijn bijzonder taalgebruik
Bolshevisme communisme zoals het door Lenin werd opgevat en uitgewerkt
Bonne dienstbode
Bon viveur levensgenieter
Bomschuiten brede platbodem voor kustvisserij
Boom een drijvende balk, waarmee de haven werd afgesloten; een plaats waar rechten betaald moesten worden; de voorloper van het douanekantoor. Er bestond een ‘Grote Boom’, waar entrepotgoederen werden opgeslagen en een ‘Kleine Boom’, waar passagiers aan wal stapten en de bagage werd onderzocht.
Bootsen modelleren, vormen
Borax boorzure soda: bederfwerende stof
Boreh gele, aangenaam ruikende zalf
Borromeus Carolus Borromeus (1538-1584) was aartsbisschop van Milaan in de tijd dat de jonge orde van de zusters Ursulinen de eerste groei doormaakte. Hij heeft door zijn eenvoudig leven, zijn hervormingsmaatregelen en door het oprichten van liefdadigheidsinstellingen Noord-Italië voor de Reformatie ‘behoed’.
Borsalino soort herenhoed
Boston kaartspel voor vier personen
Botak kaal
Botanicus plantkundige
Botjèl gebutst, gedeukt
Botol-semprot odeur-sproeier
Boucharderen steen met een speciale hamer een ruw oppervlak geven
Bouderen pruilen, mokken
Bouw ± 71 are
Bouwstuk voordracht
Boven-Digoel het bovenstroomgebied van de Digoel, een van de grootste rivieren op Nieuw-Guinea. Bekend door de internering op grote schaal van de leiders van de opstandige beweging in 1926 en 1927 in de kampen Tanah Merah en Tanah Tinggi. Zie Kousbroek – Oostindisch kampsyndroom, 167-171 
Bovenlanden hoger, bergachtig binnenland
B.O.W. Burgerlijke Openbare Werken, naam van een departement in vroeger tijd
Boyd, William (1895-1972) Amerikaanse filmacteur, bekend door zijn rollen in stomme films
B.P.M. Bataafsche Petroleum Maatschappij
BPRI Barisan Pemberontakan Rakyat Indonesia, Indonesisch Burgerstrijdersfront
Bradjak durfal, waaghals
Brahma – het scheppende – vormt met Vishnoe – het onderhoudende – en Shiva – het veranderende – de goddelijke drie-eenheid
Brahmaan lid van hoogste kast in de samenleving
Brahmanisme Indische godsdienst, gekenmerkt door de verering van Brahma als hoofdgodheid, de verdeling in zasten en de zielsverhuizing
Brani durf, lef
Bras touw om een ra in de gewenste stand te zetten
Break brik; open vierwielig rijtuig
Breedspoor spoor met een grotere breedte dan 1,435 m; zie ook [Indisch Bouwkundig Tijdschrift-30, 58] 
Breiden breder maken
Bren(gun) licht machinegeweer, zwaarder dan de stengun – in Brno ontworpen, in Enfield geperfectioneerd
Brendy (brandy) cognac
Brenti stoppen
Brigadier (Eng.) commandant van een brigade (een militaire eenheid bestaande uit meerdere bataljons)
Broodboom boom met vruchten die, gebakken, de smaak hebben van tarwebrood
Bronbeek "het koloniaal militair invalidenhuis te Arnhem". Zie Geïllustreerde Encyclopaedie van N- I, 190 
Brongkos groentesoep
Brusse, M.J. (1873-1941), bekend journalist en schrijver, vader van de acteur Kees Brusse en de journalist Peter Brusse. Marie Joseph Brusse is de schrijver van het in 1903 uitgekomen boek “Boefje” over een jongetje dat in moeilijke huiselijke situatie leeft en aandacht-vragende streken uithaalt.
BRV Bataviasche Radio Vereniging
BSV Bandoengse Studenten Vereniging
Budjang vrijgezel
Buggy licht, twee- of vierwielig open rijtuigje voor één paard
Buitenbezittingen / -gewesten Nederlandse bezittingen in Indië buiten Java en Madoera
Bukit Barisan bergrug, die zich, aan de westkant van Sumatra, over het hele eiland uitstrekt
Bullepees touw met knopen, gehanteerd bij bestraffing
Bu(/oe)ng oudere broer, kameraad
Bus de Gisignie, Leonard Pieter Jozef burggraaf du Commissaris-Generaal van 1826-30 [Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 195] 
Bushido moraal van de klassieke Japanse krijgsadel

C

Cadettenschool school ter voorbereiding voor de militaire academie
Ҫakyamuni de wijze van de Ҫakya-clan
Caladium knolgewas dat zowel tot voedsel als geneesmiddel kan dienen
Calèche licht, vierwielig, open rijtuig
Calotje mannen-mutsje
Canna grote plant met geel tot rode bloemen
Cannelure verticale groef in een zuil
Canoniek volgens kerkelijke wetten
Canrobert François Certain de Canrobert (1809-1895) was Maarschalk in het Franse leger en vocht in diverse oorlogen
Caoutchouc rubber
Capitol bioscoop en restaurant bij de Sluisbrug; het restaurant had een goede reputatie
Capstan sigarettenmerk
Captatio benevolantiae poging om de lezer of hoorder gunstig voor zich te stemmen
Carbidlantaren lantaarn die brandt op acetyleen, een gas dat uit calciumcarbid wordt verkregen
Carolusgulden in 1520 door Karel V ingevoerde gouden munt ter waarde van 20 stuivers. Na 1543 kwamen zilveren guldens met de zelfde waarde in omloop.
CAS Carpentier Alting Stichting, een middelbare school in Batavia
Cassave meel verkregen uit de wortels van de maniok
C(/k)astorolie wonderolie
Cataract waterval
Catogan lint om het haar in de vorm van een paardenstaart te binden
Cauchemar nachtmerrie
Cause célèbre geruchtmakende (rechts)zaak
CBZ Centraal Burgerlijke Ziekeninrichting
Cemara casuarineboom, soort spar
C'est plusfort que moi ik kan er niets aan doen
Chacot(e) militair hoofddeksel dat verschillende vormen kan hebben
Chais(e) vierwielig rijtuigje, sjees
Chambree slaapzaal in een kazerne, gemeenschappelijke slaapkamer
Chanteuse légère colloratuur zangeres
Charivari kleine siervoorwerpen, die aan een horlogeketting of armband hangen
Charivarius Nederlands letterkundige, pseudoniem van Gerard Nolst Trenité (1870-1946), die mede bekend werd als taalcriticus
Chassinet hor, voorzetruit van ondoorzichtig glas
Chef d’equipage (onder-)officier die verantwoordelijk is voor de uitrusting
Chevelure kamervaren
Chevelures kamervarens
Chiffon zijden (lapje)
Chignon haarwrong achter op het hoofd
Chung Hwa Hui het ‘Chinees Verbond in Nederlands-Indië’, een organisatie van rijke Chinezen; zie Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 424-427 
Chuo Sangi-in door Japanners ingestelde Centrale Adviesraad: zie ook Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 905-909, en Bouwer – Het vermoorde land, 207 
Cicade insect dat een eentonig geluid maakt
Cicerone gids, begeleider
C.i.f. cost, insurance, freight – lossen van de vracht is niet voor rekening van de afzender
Cinnaber helderrood
Cireren meubelen met was inwrijven
Cirruslamfer cirrus = vederwolk, lamfer = fijn gaas
Citronella grassoort
Ciwaiet belijder van het shivaïsme, een richting in het Hindoeïsme, die Shiva beschouwt als het Opperwezen
Classis onderafdeling van een provinciaal kerkbestuur
C(/k)lericalisme politieke invloed van geestelijken
Cockney platte Londense volkstaal
Coëducatie opvoeding van meisjes en jongens samen
Collation lichte maaltijd
Colt aanroepbusje
Combined Chiefs of Staff Stafchefs van Amerikaanse leger, luchtmacht en marine en vertegenwoordigers van de drie Britse stafchefs
Comble toppunt
Commissaris-Generaal bestuursambtenaar met buitengewone volmachten, die boven een Gouverneur-Generaal werd geplaatst. (Vb.: Rijcklof van Goens – 1678 – bestrijding van corruptie.) De Commissie-Generaal bestond soms ook uit meerdere leden. (Vb.: De Boer, Schermerhorn en Van Poll – 1946 – heropening van de onderhandelingen met de Republiek.) Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 218-220 
Commonwealth associatie van Groot Brittannië en vrij aangesloten landen
Comptoir 1. kantoor van een koopman; 2. de handelsnederzettingen in het buitenland
Concessiegronden gronden waarvoor door de overheid toestemming tot exploitatie is gegeven
Confiserie banketbakkerswinkel
Confiseur banketbakker
Connossement bewijs van de schipper dat hij lading goed ontvangen heeft
Console draagsteen, meer hoog dan breed
Conterfeitsel portret
Contrabande smokkelhandel, smokkelgoederen
Contractkoelies landarbeiders (Chinezen, Javanen, Klingalezen) die gecontracteerd werden voor werk op cultures op Sumatra
Contrariëren tegenwerken
Contribueren meewerken aan, bijdragen aan
Contubernaal mede-inwonende
Copra > kopra 
Cor(o)mandel kustgebied in zuidoost India
Corps de garde hoofdwacht, wachthuis
Cortège stoet
Coup de foudre bliksemslag; een plotselinge, hevige verliefdheid
Coup de grace genadeslag
Coupé rijtuig met één zitbank
Courtine hoofdwal die twee bolwerken of bastions verbindt
Covim Commissie tot Organisatie van Vrouwenarbeid in Mobilisatietijd
Crimen nefandum sodomie; (in de vorige eeuw:) homoseksualiteit
Crinoline hoepelrok
Culture voor export gekweekte gewassen; o.a. rubber, thee, koffie, suiker, tabak en palmolie
Cultuuronderneming onderneming waar exportgewassen werden gekweekt
Cultuurstelsel door de gouverneur-generaal Van den Bosch ingevoerd stelsel, waarbij de bevolking verplicht werd bepaalde gewassen ten behoeve van de regering te verbouwen; Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 231-233 
Curtsy reverence
Cycaden insect, dat eentonige muziek maakt
Cyclostyleren vermenigvuldigen door een kopieermachine met een drukplaat

D

Dactyloscopie onderzoek van afdrukken van vingertoppen, gericht op het herkennen van misdadigers
Dageraad arbeiderscoöperatie op socialistische grondslag, in 1901 gesticht door o.a. Henri Polak
Dagob klokvormige bouwsel
Dai Nippon Groot Japan
Dajak niet-mohammedaanse inboorlingen op Midden-Borneo
Dakoverstek doorlopend en vooruitspringend gedeelte van het dak
Dalam paleis, pleisterplaats
Dalang vertoner van de wajang [De Wit – Java, 135-138] 
Damar verzamelnaam voor verschillende harssoorten. Hars van verschillende bomen
Dammer flambouw
Dandang pan waarin rijst wordt gestoomd
Daon blad van boom of struik
Dapet! beet!
Dapoer keuken
Dardanel lijfwacht van hoge officier
Dari van
Daroel Islam leger van streng islamitische opstandelingen op zuidwest Java; zij vochten in 1949 tegen het Knil en later tegen het Indonesische leger
Datang aankomst
D.D. Douwes Dekker
D.D.T. synthetisch insectendodend vergif
Deanne Durbin (1921-2013) Canadese filmactrice en zangeres, was een zeer bekend ‘kindsterretje’
Debiet aantal m³ water dat per seconde langs stroomt
Débonair vriendelijk, prettig
Débonnaire zachtmoedig
Débouché afzet(gebied)
Débris bouwafval
Deca-park uitgaansgelegenheid aan de noord kant van het ’veld’ van het Koningsplein’ in Batavia
Decimale classificatiestelsel het, voor de komst van de computer, meest uitgebreide en internationaal toegepaste ordeningssysteem om boeken en tijdschriften toegankelijk te maken
Defensielijn op initiatief van GG Van den Bosch aangelegd verdedigingswerk bestaande uit een stelsel van smalle grachten in de wijk Weltevreden [Oud Batavia I, 444-445+ noot] 
Deleman vierwielig rijtuig, ontworpen door C.T. Deeleman
Delima granaatappelboompje
Demang (ook Wedana) hoofd van district
Demarcatielijn de bij een wapenstilstand vastgestelde grenslijn, die door geen van de partijen overschreden mag worden
Démissie ontslag
Dem(m)o driewielig voertuig, voorloper van de huidige bemo
Democratische Bond Sociaaldemocratische Bond, op gericht door de voormalige predikant Domela Nieuwenhuis, was de eerste socialistische partij in Nederland
Den(g)deng gekruid, gedroogd vlees
Departement ministerie
Dépêche ambtsbericht
Depok plaats gelegen tussen Jakarta en Bogor
Deputaat afgevaardigde
Derisoir bespottelijk klein
Derby-hoed bolhoed
De Soto merk van een bepaalde auto
Des(s)a dorp, platteland
Desideratum wat gewenst wordt
Dessus-de-porte kunstwerk boven een deur
Dewantoro (1889-1959) onderwijshervormer; medeoprichter van PI (Partai Indonesia); verbannen naar Banda; richtte in 1922 Taman Siswa op, dat zich richt op nationale educatie; werd in 1949 minister van Educatie en Cultuur.
Dewi godin, prinses
Dharma 1. moraal; 2. de leer van Boeddha
Dhyani-Buddha “van belang is, dat men als den oorsprong van alle zijn een oer-Buddha (Adibuddha) aannam, een volkomen abstract wezen dat zich openbaart in vijf zogenaamde Dhyani-Buddha’s of Meditatieve-Buddha’s,” [Korte Gids, 10-12] 
Di op, bij in
Diam wees stil, zwijg
Diapason hier: algemene stemming
Dibeslah in beslag genomen
Dieieiejeh betekenisloos – bewondering uitdrukkend
Diengklik voetenbankje
Digoel zie Boven-Digoel
Dikir herhaald uitspreken van godsdienstige formules
Dikke Bertha mortier van het grootste kaliber in het Duitse leger tijdens de 1ste Wereldoorlog
Dikkop grote borrel
Dilarang Mandi Disini verboden hier te baden
Diligent ijverig
Dingklik krukje
Dingin 1. koud; 2. bij een ei: een “oogje” in de dooier
Dingin sekali erg koud
Dingley Deil het huis van Mr. Wardle in de Pickwick Papers van Dickens
Diponegoro Javaanse prins die in opstand kwam tegen het koloniale bewind in wat later de ‘Javaoorlog’ (1825-1830) werd genoemd. Hij werd tijdens de onderhandelingen met generaal H.M. de Kock onverwacht gevangen genomen en later verbannen naar Celebes. De oorlog kostte het gouvernement vijftienduizend militairen, van wie achtduizend Europeanen. Het aantal Javanen dat omkwam door strijd, honger en ziekte wordt geschat op tweehonderdduizend. Zie Jakarta 7 - Standbeeld 
Di sini hier
Disdain = dedain ? minachting
Dispens, spen(s), provisiekamer
Dispenskast provisiekast
Distinctief kenteken van militaire rang
Divagatiën onzin
Djaga (be)waker, oppasser, wacht
Djagoeng maïs
Djahat kwaad, slecht
Djak(/g)sa officier van justitie
Djalan zie Jalan
Djalma mens(elijk wezen)
Djamboe verzamelnaam voor vruchtbomen met geurige, frisse vruchten
Djamboe bol malakkadjamboe, boom met donkerrode of gele rinse, dorstlessende vruchten
Djamboe kloetoek guave, wortel, bast en bladeren worden gebruikt tegen dysenterie
Djamoe geneesmiddel
Djalie verte
Djangkong Koneng de Lange Gele
Djantoong hati hartelap, lieveling
Djarak wonderboom, van de zaden wordt o.a. het purgeermiddel wonderolie gemaakt
Djataka handeling van de Boeddha, verricht in een van zijn vorige levens
Djat(t)i(boom) naam van een boom, die uitstekend hardhout levert; teakhout
Djati(hout) teak
Djèm afgeleid van djempol = duim-op! geweldig
Djeroek citroen, sinaasappel
Djietak tik op het hoofd met de knokkels van een half geopende vuist
Djika Bagini bekend krontjonglied
Djimat amulet, talisman
Djoewa(/e)tboom Eugenia Jambolana is een dikke boom met korte stam. De donkerpaarse langwerpige, vaak gekromde vruchten ter grootte van een olijf smaken zoet.
Djohar meest voorkomende boom met wit ijzerhout, vaak als schaduwboom geplant langs wegen
Djojobojo Javaans koning (omstreeks 1130) van het grote Hindoerijk Kadiri op Oost-Java, aan wie voorspellingen worden toegedicht. Een daarvan was dat de Javanen, als boete voor hun zonden, drie eeuwen zouden worden geregeerd door een vreemd volk met blanke huidkleur. De blanke heersers zouden worden verdreven door een volk met gele huidkleur uit het noorden, dat een bewind van korte duur zou voeren. Volgens verschillende versies van de voorspelling zou de ‘gele’ overheersing overeenkomen met de groei van de mais – drie maanden – of met de gemiddelde leeftijd van een haan: drie jaar. [Bouwer – Het vermoorde land, 27], [Fabricius – Een reis door het nieuwe Indonesië, 131], [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 27] 
Djokja afkorting van Djokjakarta (Yogyakarta)
Djongos (huis)bediende
Dodol lekkernij, zoete koek van kleefrijst, suiker en santen
Doekoe boom met eetbare geelbruine vruchten ter grootte van een walnoot,; Lansium domesticum
Doekoen inlands genezer, medicijnman
Doeloe vroeger
Doeren doerian
Doerian grote stekelige vrucht met grote pitten waaromheen heerlijk vruchtvlees zit; de vrucht stinkt, maar is lekker
Doerie doorn
Doesoen platteland
Doezel tekeninstrument bestaande uit een opgerold stuk papier dat aan beide zijden is toegespitst
Dogc(/k)ar(t) > dokar
Dokar tweewielig rijtuig, waarbij de passagiers met de rug naar de koetsier zitten
Doktrinair iemand die hardnekkig vasthoud aan een wetenschappelijke of staatkundige leer
Dol houder op het boord, waaromheen of waarin een roeiriem bewogen wordt
Dom koepelvormig deel
Domei officiële persbureau van Japan
Domen damp doen opgaan
Don des larmes gauw (kunnen) huilen
Donzen bonzen
Doodeter nietsnut
Doorman , Karel (1889-1942) – viceadmiraal van de Koninklijke Marine. Leidde in de oorlog tegen Japan een geallieerd eskader. Ging ten onder in de Slag op de Javazee, aan boord van vlaggenschip de kruiser De Ruyter.
Dorian Gray hoofdpersoon uit de roman ‘The picture of Dorian Gray’ van de Ierse toneel- en romanschrijver Oscar Wilde (1854-1900), die zijn ziel verkoopt in ruil voor het behoud van zijn jeugd
Dorong duwen, aanduwen van een auto
Dos-à-dos (sado) tweewielig rijtuigje, waarbij de passagier met de rug naar de koetsier zit
Doublé namaak(goud)
Doumergue Gaston, Doumergue (1863-1937) president van Frankrijk van 1924-1931
Draak toneelstuk met overdreven en op effect berekende taferelen
Dramolet minidrama
Dreyfus-affaire een berucht schandaal in Frankrijk rond een joodse officier, die wegens vermeend verraad van militaire geheimen in 1894 naar het Duivelseiland bij Cayenne werd verbannen
Dril(l) stevige linnen of katoenen stof
Drossen weglopen
Druif knop achteraan een kanon
Druipen bij een examen afgewezen worden
Dubloen oude Spaanse gouden munt
Duduk tuan ga zitten, mijnheer
Duku vrucht, zo groot als een walnoot en geelbruin van kleur
Dumdumkogel kogel met holle spits, die zich bij het treffen vervormt en grote wonden veroorzaakt (munitiefabriek te Dum Dum bij Calcutgta)
Du(/oe)rian, doeren grote, stekelachtige vrucht met zacht vruchtvlees, dat niet lekker ruikt, maar goed smaakt
DVG Dienst Volksgezondheid, voordien B.G.D.
D.v.O. Departement van Oorlog
Dysenterische buikaandoeningen buikloop met bloedontlasting, besmettelijk en soms dodelijk

E

Eau-de-quinine haarlotion
Ebro (Eerste Bataviasche Rijtuig Onderneming) vierwielig koetsje
Écharpe sjerp
Ectoplasma vorming van stof buiten het lichaam op paranormale wijze
Edipus ? [Oedipus: slachtoffer van het lot]
Efemeer slechts een dag durend
Effectus civilis bevoegdheid uit een diploma voortvloeiend, bijvoorbeeld om les te geven
Elaboraat resultaat van moeizame arbeid
Elang roofvogel
Ellendigen Les Misérables (1862, Victor Hugo)
ELS Europese Lagere School
Emanatie uitvloeiing
Emaneren afkomstig zijn, uitgaan
Empe-empe bal deeg waarin vis is verwerkt
Empe-empe kapal silam bal deeg rond een gekookt ei
Emper(an) galerij, zie Locale Techniek-6-2, 46-47 
Emphase bombast, hoogdravend
En corps gezamenlijk
En fait de wat betreft
En haie opstellen in twee rijen tegenover elkaar
Enak sekali erg lekker
Encombrant hinderlijk, lastig
Endosseren overdragen
Enfin la fin couronne l'oeuvre tenslotte is het einde de bekroning van het werk
Engelhard, Nicolaus 1761-1831), directeur-generaal van Nederlands-Indië en later (tot 1808) gouverneur van Java’s Noord-Oostkust
Enteritis darmontsteking
Entjok soort van jicht
Entrefilet klein, ingeschoven bericht
Eo ipso juist daardoor
Éphemère kortstondige, voorbijgaande
Epiphyt plant die op bomen leeft maar geen parasiet is
Epithalamium bruiloftsgedicht
Equipage / equipaadje eigen rijtuig
Equipement uitrusting
Erasmushuis een gebouw (met gehoorzaal, bibliotheek, expositieruimte e.d.) waarin informatie over de Nederlandse cultuur wordt aangeboden, gelegen naast de Nederlandse ambassade in Jakarta
Erètan overzetvlot
Erewijn wijn die bij feestelijke gelegenheden wordt aangeboden
Erlangen verkrijgen
Escadron afdeling ruiterij van ongeveer 150 man
Estate hier: plantage
Estrade verhoogde vloer (aan het eind van een zaal)
Estrik vloertegel
Étagère pronkkastje: een aantal boven elkaar geplaatste plankjes, waarop kunstvoorwerpen zijn geplaatst
Etat-major gezamenlijke officieren op een oorlogsschip
(a)Etherisch vluchtig
Ethische politiek opvatting dat de belangen van de inlandse bevolking voorrang moeten hebben boven die van Nederland; tijdens de economische crisis van de 30er jaren van de 20ste eeuw is dit uitgangspunt weer verlaten. Zie ook Alberts – Twee jaargetijden, 28-30 
Ètjèng waterplant die drijft omdat in de bladstelen lucht bevatten
Etnie volk, ras
Etnoloog volkenkundige
Et pour cause en niet zonder reden
E.t.q. e tutti quanti, en allen samen
Evenveeltje soort van gebakje
Everready naam van batterijen
Excelsior steeds hoger
Exorbitante rechten bijzondere bevoegdheden, zie Geïllustreerde Encyclopaedie, 298-300 en Leidschrift, 34-35
Expeditie (hier) 1. krijgsonderneming in een min of meer verwijderde streek; 2. wetenschappelijke tocht in een weinig bekende streek
Externeren uitwijzen
Extraneus iemand die aan een universiteit examens mag afleggen maar geen colleges kan volgen of begeleiding kan krijgen

F

f (vóór cijfers) afkorting van florijn, gulden, + 0.45 Euro
F(/Ph)aëton kon de zonnewagen niet in zijn baan houden, waardoor de aarde werd verschroeid; hij werd door Zeus gedood
Fabriek 1. hoofd van het Compagnies ambachtsvolk; 2. Bouwmeester
F.A.I. Fédération International Aeronautique
Fakkel, de naam van literair tijdschrift
Falbala afhangende geschulpte zoom aan vrouwenkleding, gordijnen e.d.
Fancy-fair liefdadigheidsbazaar
Faubourg buitenwijk, voorstad
Faute de mieux bij gebrek aan beter
Favorite, La opera uit 1840 van de Italiaanse componist Donizetti (1797-1848)
Fayence beschilderd en geglazuurd aardewerk
Fehlleistung verspreking
Fermenteren tabak laten broeien, om de gewenste geur en kleur te krijgen
Festoen slinger van bladeren en bloemen of vruchten
Fidalgo 1. lid van lage adel in Portugal, 2. zoon (van belangrijke familie)
Fideicommis testamentaire beschikking waarbij de erfgenaam wordt gelast (een deel van) de erfenis te bewaren en aan een derde uit te keren
Fidibus samengevouwen papierstrookjes om een pij[p of sigaar aan te steken
Filister iemand met bekrompen opvattingen
Fioel pinakel, siertorentje
Fiolen … uitstorten er hevig tegen uitvaren
Flamboyant tropische sierboom met rode bloemen
Flit insecten dodend middel
F.o.b. free on board – met inbegrip van de vervoerskosten
Forum letterkundig tijdschrift (1931-1935) waarin de ‘vorm of vent’-discussie werd gevoerd: de vorm van het werk of de oorspronkelijkheid en persoonlijkheid van de schrijver; medewerkers waren o.a. Ter Braak, Greshoff en Du Perron
Fotogram foto voor wetenschappelijke doeleinden
Foule menigte
Frenetiek razend, verwoed
Freudiaanse Fehlleistung hier: zoiets als een Freudiaanse verspreking
Fries in de Griekse bouwkunst een sierband boven een rij zuilen
Fröbelschool kleuterschool, school voor kinderen jonger dan 6 jaar
Frontispi(è)ce driehoekig bovenstuk van een gevel

G

Gaaike wijfje van vogels
Gaarkeuken centrale keuken, waar de bevolking gratis of tegen een lage prijs een warme maaltijd kan halen
Gabah ongepelde rijst, paardenvoer
Gaboes platkoppige moddervis
Gado-gado diverse groenten met pindasaus
Gajo(e)ng waterschep, om water uit de mandibak te scheppen
Galangan dok
Gambir ingedikt sap uit de bladeren van deze heester zijn bestanddeel van de sirihpruim
GameIan orkest bestaande uit strijk-, blaas, tokkel-, maar hoofdzakelijk slaginstrumenten
Gandhek vorstelijke boodschapper
Gandjel klem, improvisatorisch vastmaken
Gani, A.K. – bekend nationalist (socialistisch) minister en waarnemend premier in verschillende kabinetten na de oorlog
Gantang ruim 3 kg.
Gapi Gaboengan Politik Indonesia, de federatie van alle Indonesische politieke partijen, was gericht op een Indonesisch parlementair bestuur
Gapoera kratonpoort
Garabeg drie mohammedaanse feesten: Mohammeds geboortedag, het eind van de vasten en het Offerfeest
Gardoehuis wachthuisje bij de ingang van een dorp of stadswijk
Gargantuaans zoals Gargantua, een reus met geweldige eetlust in een roman van François Rabelais (1494-1553)
Garing gebakken
Garoeda fabelachtig dier, half mens half adelaar, rijdier van de god Vishnu, nationaal symbool van Indonesia
Gartenlaube tuinprieel
Gasmanette gashendel
Gasolinelamp lamp die brandt op een soort petroleum
Gatling mitrailleur uit de 19de eeuw
Gear(ing) kamrad op de trapas van een fiets
Gebraden haan uithangen brassen
Gedèg(/k) heining van gevlochten bamboe matten
Gedeh zie Pangrango
Gedekken ruilen van kleding tegen voedsel van buiten de omheining van het kamp
Gedesoeuvreerd inactief
Gedongdong [kedondong = vrucht]
Gedong Putih het witte huis, het ministerie van financiën aan het Waterlooplein
Gedung gebouw
Geëntoureerd omringd
Geganteerd met handschoenen aan
Gei getouw
Gelijkgestelden niet-Europeanen die via een apart besluit maatschappelijk en juridisch gelijk werden gesteld aan Europeanen en daardoor een bevoorrechte positie verwierven
Gelung haarwrong
Gendi(e) waterkruik, waterkan
Gendoh jong Inlands meisje
Gentleman Jim Naam van een film uit 1942 over de kantoorbediende en bokser James Corbett.
Gentong grote pot
Gentongan grote pot
Genus geslacht
Géraldy Paul ~, Frans letterkundige
Gerber-systeem bij de bouw van een brug wordt eerst aan beide oevers een ‘eindligger’ gebouwd en daarna wordt het ‘zwevende’ middengedeelte aangebracht
Geretrancheerd verschansd
Gerimis motregen
Gerindo Gerakan Rakjat Indonesia (Indonesische Volksbeweging); zie Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 428-429 
Gesc Gemeentelijk Europees Steun-Comité (Batavia)
Gèsèk schuren, wrijven
Gestie ambtsuitoefening
Gesupposeerd zich zien als
Gètèk (bamboe)vlot
Gewast met was doortrokken om de stof ondoordringbaar voor water te maken
Gezoden gekookt
G.G. Gouverneur-Generaal
GH Geneeskundige Hoogeschool
Gila bèntjol enz. je bent stapel! Dit is toch geen antieke waar? Of zijn de deviezen-certificaten weer omhoog gegaan?
Gila(h) gek
Gladakker (straat)hond
Glaren staren
Glatik rijstvogel
Glinding tweewielig karretje
Gobang 2½-centstuk
Goeboeg(/k) (wacht)huisje
Goedang pakhuis, schuur
Goede Diensten De Veiligheidsraad had in 1946 vertegenwoordigers van Australië, België en de USA verzocht om te pogen het overleg tussen Indonesië en Nederland op gang te brengen
Goejoer stortbad
Goela-djawa bruine suiker zowel bereidt uit aren-palm als uit suikerriet
Goelali gesmolten, taaie suiker gemengd met bij voorbeeld kokos
Goeling rolkussen
Goenie jute
Goenoeng berg
Goenoengan gestileerde voorstelling van een bosrijke heuvel, die het begrip van plaats in het algemeen verzinnebeeldt
Goerami zoetwaterkarper, een smakelijke vis die in vijvers wordt geteeld
Goerih fris, pittig van smaak
Goesti heer, aanspreekvorm voor vorstelijke personen
Gojang lidah likkebaarden
Goleng licht aanraken
Golok kapmes
Gomarus (1563, Brugge – 1641, Groningen) was hoogleraar godgeleerdheid in Groningen. Strijd met Arminius over de voorbeschikking; G. beweerde dat God heeft bepaald welke mensen zalig en welke verdoemd zullen worden
Gontjeng achterop hangen
Goreng (ge)bakken, (ge)braden
Gosok wrijven, schuren
Gouvernante 1. vrouw van de gouverneur, 2. particuliere onderwijzeres
Gouvernement de regering, de overheid
Gouvernementsmarine Binnenlands bestuur ‘te water’
Gouverneur hoofd van een provincie. Java was sinds de jaren 20 van de 20ste eeuw verdeeld in de provincies West-, Midden- en Oost-Java [Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 521-522]
Gouverneur-generaal hoofd van het bestuur van Nederlands-Indië
Grobak vrachtkar, ossenwagen
Grongong sterke zuidenwind tijdens de oostmoesson
Groot-moefti opperste mohammedaans geestelijk rechtsgeleerde
Grootseminarie priesteropleiding bestaande uit 3 jaar studie filosofie en vervolgens 3 jaar theologie
Gros bonnet hoge ome, bobo
Grosso modo ruwweg, ongeveer
Grote Oost Celebes, de Kleine Soenda-eilanden, de Molukken en Nederlands Nieuw-Guinea
Guacamole gekruide saus van avocado’s
Guano Spaans woord dat van het Peruviaans “huano”(=mest) komt [Multatuli – Max Havelaar, 94]
Gulden f voormalige Nederlandse munt ter waarde van ongeveer 0.45 Euro
Gulé(e) vleeskerrie
Gunung berg
G(h)urka Nepalees militair in het Brits-Indische leger
Gusto smaak

H

Haan, F. de landsarchivaris te Batavia van 1906-1922; o.a. bekend door Priangan en door ‘Oud Batavia’, een gedenkboek, uitgegeven in 1922, n.a.v. het 300-jarig bestaan van de stad in 1919.
Haantjesduit of keper; koperen muntsoort uit de 19de eeuw
Haatzaai-artikelen artikelen' in het strafrecht, die het koloniale bewind een wapen in handen gaven om 'opstandige' nationalisten het zwijgen op te leggen. Zie Verboden voor honden, 179-180 
Hadj bedevaart naar Mekka
Hadji bedevaartganger naar Mekka
Haf strandmeer
Haloes beschaafd, fijn, teer, edel
Hancho(/tjau) leider
Handschoentje Met de handschoen trouwen = de bruid sluit in Nederland een huwelijk met een gemachtigde van de bruidegom en reist daarna naar haar man in Ned. – Indië
Hansop speelpak voor kinderen
Hantem er op los slaan
Harceleren afmatten door herhaalde aanvallen
Hari besar rustdag op de eerste en de vijftiende van de maand
Hari minggu 1 zondag 2 populair liedje
Harpuizen insmeren van scheepsonderdelen met een middel tegen houtworm
Hartingh, Nicolaas (ca 1715-1766) werd in 1754 gouverneur van Java’s Noord-Oostkust en in 1761 lid van de Raad van Indië
Hasskarl Hasskarl was naar Peru gezonden om de kinacultuur daar te bestuderen; zie [Encyclopaedie – II, 66] 
Hatta Mohammed Hatta (1902-1980); studeerde aan de Handelshogeschool in Rotterdam, was politiek actief en werd verscheidene malen gearresteerd; was in 1945 met Soekarno ondertekenaar van de proclamatie waarin de Republik Indonesie werd uitgeroepen en werd vervolgens vicepresident
Haute volée de hoge, voorname kringen
Haydée komische opera uit 1847 van de Franse componist Esprit Auber
H.B.M. Hollandse Beton Maatschappij
H.C. Hollands-Chinees
Heiho inheemse hulpsoldaat voor het Japanse leger
Heit vader
Helitjak driewielige, gemotoriseerde fietstaxi
Hellebaard strijdbijl aan een lange stok; nog in gebruik bij de pauselijke garde; verdrongen door de piek.
Helmet helm
Helmhoed witte, lichte hoed in de vorm van een helm
Herendienst dienst die men verplicht is te doen voor het gouvernement of voor Inlandse hoofden, zonder daarvoor te worden betaald
Hermandad politie
Hidoep sederna, saudara leef eenvoudig, broeder
HIK Hollands-Indische Kweekschool
Hillo, Jan van documentairemaker (1922-1980)
Hindoestan benaming die gebruikt wordt voor (de Gangesvlakte maar ook voor Noord–) India
Hirohito geboren in 1901, was keizer van Japan van 1926 tot 1989
HIS Hollands-Inlandsche school, lagere opleiding waarvan het einddiploma gelijkgesteld was aan het z.g. klein-ambtenaarsdiploma; zie Insulinde 169-170, 190-191 
H.K.S. hogere kweekschool
(H)oedjan regen
Hoen-Kwee authentiek Chinees restaurant in Malang
Hoëvell Dr. W.R. Baron Van; zie Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 436-437 
Hokah waterpijp
Hollander zie Multatuli – Max Havelaar, 346 
Hombre, omber kaartspel (van Spaanse oorsprong) voor drie personen
Homiletiek predikkunde
Homo novus een nieuwe, een onbekende
Hommel o.m. zwaarlijvige, goedzakkige vrouw
Hondsdagen dagen van de grootste zomerhitte (23 juli-23 augustus); wanneer de hondster tegelijk met de zon opkomt
Honnête homme fatsoenlijke vent
Hoofdgeld belasting geheven per hoofd of van ieder hoofd van het gezin
Hoofdgestel horizontaal bovendeel van de opstand
Hoofdofficieren de officieren met een rang tussen kapitein en generaal (majoor, overste, kolonel). Subalterne officieren zijn officieren met de rang van luitenant of kapitein. Opperofficieren zijn officieren met een generaalsrang,
Hormat beleefdheid van de mindere voor de meerdere, eerbewijs
Hortulanus technisch leider van een hortus
Hôtel garni hotel met alleen ontbijt, geen gelegenheid voor lunch of diner
Houri eeuwig jong blijvende maagd in het paradijs
Houtcement koolteerpreparaat voor bedekking van daken
Houwitz(/s)er kort kanon, dat met een sterk gebogen kogelbaan, het doel achter een dekking kan treffen
H.P. Haagsche Post
Huif kap
Huiven zich omhullen
Huizinga Johan ~ (1872-1945) cultuurhistoricus, hoogleraar te Leiden
Hula-hula dans uit Hawaï
Hulk (groot en log koopvaardij)schip
HVV Koninklijke Haagsche Cricket en Voetbal Vereeniging
Hybridisch uit ongelijksoortige elementen of stijlen bestaand
Hydrant waterleidingkraan

I

Iboe 1. moeder, 2. aanspreekvorm voor oudere vrouw
Ichneumon Afrikaanse civetkat, vereerd door de oude Egyptenaren
I.E.V. Indo-Europeesch Verbond; zie Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 460 
Ignobel onwaardig, gemeen, laag
Ikan vis
Ikan k(e)ring kleine gedroogde visjes
Ikat weeftechniek waarbij de draden van de schering vóór het weven gedeeltelijk worden gekleurd
IKP Indische Katholieke Partij
Imperatieve gebiedende
Impluvium bassin in een binnenplaats waar omheen kamers zijn gelegen
Indemniteit (schade)vergoeding
Indo Indo-Europeaan, iemand van gemengd bloed
Indonesia-Moeda Indonesische (nationalistische) Jeugdbeweging
Indonesia Raya Indonesische volkslied zie Verboden voor honden, 33-34 
Indra de koning van de goden, die in verschillende vormen verschijnt
Inferno het eerste deel van Dantes ‘Divina Commedia’
Infie. Infanterie
Ingénu argeloos, naïef
Inggih! Ja!
Inheemsen Nederlandse benaming en bevolkingsindeling voor autochtone inwoners
Ini 1. hier, 2. deze, dit
Inlanders zie Inheemsen
In officio ambtshalve
Insipiditeit geesteloosheid
Instantané momentopname
Intendance militair korps dat belast is met de verzorging, kleding, voeding e.d.
Intendant ambtenaar belast met de zorg voor huishoudelijke aangelegenheden
I.P. Indische Partij [Koch - Verantwoording, 73-74] 
I.S. Indische Staatsregeling (Wet op de staatsinrichting van Nederlandsch-Indië)
Isabel geelwit kleurig paard
ISDP Indische Sociaal-Democratische Partij
ISDV Indische Sociaal-Democratische Vereeniging
Iskander Alexander de Grote; de naam van Couperus’ laatste en grootste historische roman
Ismail Marzuki (1914-1958) was musicus, componist en een tekstdichter, wiens liederen nog steeds worden gezongen
Isola naam van de villa die gebouwd is door Berretty en gelegen is aan de weg van Bandung naar Lembang
Istana paleis

J

Jalan 1. weg, pad, 2. op weg gaan
Jaloezieluik houten raam met evenwijdige, dunne latten t.b.v. ventilatie
J(/y)ang (degeen) die, (datgene) dat
Jan Piet standbeeld van Jan Pietersz. Coen
Jardinière kostbare vaas of bak met bloemen
Jasmei op de plaats rust
Jas-nja “moet je dat jasje eens zien”
Jas toetoep jas met hoge, dichte kraag
Jati zie djati
Javasche Courant de Staatscourant
J.B. (de krant) de Java Bode
JCJL Java-China-Japan Lijn
Jl > Jalan weg, pad
J.M.C. Koninklijke Nederlandsch Indische Motor Club
Joang strijden
Jobber sjacheraar
Jong-Java de in 1914 opgerichte nationalistische vereniging van studerende jeugd, later overgegaan in de organisatie “Indonesia Moeda”; zie Nieuw Soerabaia, 58 
Jonkman , J.A. (1891-1976) onder meer (vanaf 1939) voorzitter van de Volksraad. Na de oorlog namens de PvdA minister van Overzeese Gebiedsdelen en voorzitter van de Eerste Kamer
Jour ontvangdag
Jubeljaar jaar waarin een jubileum wordt gevierd
Juif errant wandelende Jood
Juive, La opera uit 1835 van de componist Jacques Halévy (1799-1862)
Junghuhn (Franz Wilhelm), beroemd natuuronderzoeker (1809-1864) in Indië. Van zijn hand verschenen talrijke publicaties op plantkundig (‘Java’), geologisch, topografisch en ethnologisch gebied. Bekend zijn ook zijn planten- (Rijks herbarium Leiden) en fossielen-verzamelingen. [Geïllustreerde Encyclopaedie van Nederlandsch-Indië, 603] 
Jus promovendi het recht om te promoveren
Jus talionis recht van vergelding. Recht om op dezelfde wijze als men iets ontvangen of ondervonden heeft, terug te geven; met dezelfde munt betalen
Justinianus Romeins keizer onder wiens regering in het midden van de 6de eeuw het recht herzien en gecodificeerd werd<
Jý suis, jý reste ik ben er en ik blijf er

K

Kaar bak met gaten om vis levend te houden
Kaars hier: de lichtsterkte van een kaars
Kabaay / kabaja (voor vrouwen:) katoenen blouse
Kabaai / kabaja (voor mannen:) wit katoenen jasje zonder kraag
Kabinet-pudding pudding bestaande uit: ½ liter melk, 50 gr. rozijnen, 25 gr. krenten, 2 eieren, 25 gr. sukade, 16 gr. gelatine, 70 gr. suiker, ½ stokje vanille en ½ dl. rum
Kabupaten woning van de regent
Kaderschool opleiding tot onderofficier
Kadijk smalle, lichte dijk
Kadjang bamboevlechtwerk
Kadraaijer venter bij schepen. Verkoper van eten en drinken, werkend vanuit een bootje
Kaftan lang overkleed
Kain doek, geweven stof, bekleding van het onderlijf
Kajoe hout
Kajoepoetiholie olie bereid uit de bladeren van de boom Melaleuca cajeputi; Indonesische wonderolie
Kaka kakatoe
Kala monsterkop
Kalakop zie.[Encyclopaedie van Nederlandsch-Indië – 1ste deel, 131], [Nederlandsch Indië – Oud & Nieuw-2, 265]
Kali(e) rivier
Kalfaten 1. breeuwen, naden dichten, 2. opknappen
Kalong vleermuis
Kalzantablet kalkpreparaat
Ka(/e)mbodjaboom boom met grillig gevormde takken en sterk geurende bloemen, die vooral op begraafplaatsen voorkomt
Kamp 1. wijk van een stad  2. (tijdens WO II:) gevangenkamp
Kampanje verhoogde, achterste gedeelte van een schip
Kampo(e)ng 1. inheemse stadswijk 2. dorp
Kanaän beloofde land
Kandjeng heer (als titel)
Kandjeng toe(w)an (mijn)heer, meester
Kan(g)koeng eetbare waterplant
Kanonneerboot klein oorlogsschip met gering snelheid en lichte bewapening, bedoeld voor kustverdediging
Kantjil dwerghertje
Kapal schip, boot
Kapal silam duikboot
Kapala hoofd
Kapiteel bovendeel van een zuil
Kapitein door de regering benoemd hoofd van een bepaalde bevolkingsgroep
Kapitein Jas de dood
Kapoer (wit)kalk
Kapok afgeleerd, de schrik beet hebben
Kapotjas lange soldatenjas
Karabijn kort handvuurwapen, geweer met korte loop
Karang koraal(steen)
Karangan geschreven
Karbeel steunbalkje tussen een horizontale en een verticale balk
Karèt elastiek, gum, rubber
Karèta (vierwielige) wagen, kar
Kari kerrie
Karma som van alle goede en slechte daden van een wezen
Karpèr paardentram
Karta in goede orde, welvarend
Karta Pustaka Nederlands-Indonesisch Cultureel Centrum (1968-2014)
Kartini Adjeng (1879-1904) – Dochter van de regent van Japara en echtgenote van de regent van Rembang. Bekend geworden door publicatie van haar briefwisseling met Nederlandse vriendinnen over de positie en emancipatie van de Javaanse vrouw, onder de titel Door duisternis tot licht. Zij overleed enkele dagen na de geboorte van haar zoon. Zie Jakarta 9 – voorloopster, Overzicht schrijvers.
Kas(s)ian zielig!
Kasoemba orleanplant [?]
Kastie balspel, dat enigszins lijkt op honkbal, maar waarbij maar één (‘eind’)honk is
Katakana, hirakana en kanji verschillende soorten van Japans schrift
Katjang peulvrucht, pinda
Katjang garing droog geroosterde pinda
Katjang idjoe kleine groene erwt, de uitloper heet taugé
Katjang-pandjang lange dunne boon, kouseband
Katjong jongen, boefje, schoffie
Kattie 0,617 kg
Katzenjammer Kids Amerikaanse stripreeks
Kawan bondgenoot, volgeling
Kawat (prikkel)draad
Kawi Oudjavaans
KBI Kepandoean Bangsa Indonesia = (nationalistische) Indonesische padvindersbeweging
Ke(/a)baja vrouwen jak met lange mouwen
Keboepaten woning van de Regent
Kebon tuin (man)
Kede(h) winkeltje, stalletje
Kedei winkel op de onderneming
Kedin (zo) maar – toevoeging achter het woord dat belangrijk is
Kedondong eetbare, appelachtige vrucht
Ke(/a)nari hoge laanboom met oliehoudende zaden
Keibōdan burgerwacht
Keirei buiging
Kelapa kokos
Kelapa gading ivoorkokospalm
Kemajoran ,vliegveld lag in Batavia in het huidige stadsdeel Gunung Sahari Seletan, noord van de Jl Angkasa
Kemané? Kesané? Anterin saja dong! Waarheen? Daarheen? Breng me dan even weg!
Kemarin gisteren
Kembang sepatoe Chinese roos
K(/S)embodja boom met geurige witte bloemen, die veel op begraafplaatsen wordt aangeplant
Kemel kameel
Kemirinoot oliehoudende noot van de boom Aleuritis moluccana, ingrediënt in veel gerechten
Kemoening kleine boom met geel hout en geurige, witte bloemen
Kempetai militaire politie van het Japanse leger, tevens Inlichtingendienst
Kempi zie kempetai 
Kenanga geurige, gele bloem
Kenari(e)boom Canarium commune, hoge boom
Kendi kruik met smalle opening en schenktuit
K en O Kritiek en Opbouw, socialistisch maandblad onder redactie van D. Koch; zie o.a. Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 590-593 
Kenpeitai Japanse veiligheidsdienst: Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 466-467 e.v.
Kentering overgang van het ene jaargetijde (moesson) in het andere
Keong wijngaardslak
Kepala hoofd, kop
Kepati(h)an woning van de rijks-bestuurder / patih
Kèpeng klein muntje
Kepie hoge, stijve militaire pet
Kepiting krab
Kerbo karbauw
Kerei kreet bij de militaire groet door Japanners
Kerensky Aleksandr, Fjodorovitsj (1881-1970), minister-president van Rusland in 1917
Kereta api spoortrein
Kern J.H.C. Kern (1833-1917), taalgeleerde en kenner van de Indische cultuur
KES Koningin Emma-school, de technische school in Surabaya
Kesasar verdwaald, ergens niet thuishoren
Ketabrák een botsing hebben, aangereden
Ketapang niet-inheemse boom met grote bladeren en brede kruin (Terminalia catappa)
Ketebok pisangstam
Ketella cassave, eetbare knol, een soort aardappel; bataat
Ketjeboer geluidsnabootsing van een lichaam dat zich in het water stort
Ketjoeboeng halfedelsteen
Ketoepat (kubusvormig pakje) gestoomde rijst
Ketoprak gekruid gerecht van gebakken soja-koek met nog meer heerlijkheden
Kettingganger gevangene die in kettingen loopt, dwangarbeider
Khomeiny Ruhollah Khomeini (1902-1989) was religieus en politiek leider van Iran van 1979 tot zijn dood in 1989
Kiai titel of aanspreking vaneen religieus leidsman of een sacraal voorwerp
Kielkeper binnenhoek van twee gedeelten van een dak
Kiepers slagbalspel, kastie met andere regels
Kimlo Chinese groentesoep
Kinkhoorn gedraaide schelp
Kiotski geef acht!
Kipas waaier(en)
Kipling Rudyard ~ (1865-1930) Engels schrijver
Kira-kira ongeveer
K.L. koninklijke landmacht
Klabak politieagent
Klamboe muskietennet om het bed
Klapper kokos
Klapperwater vloeistof in de kokosnoot
Kleinseminarie middelbare school (gymnasium) voor jongens die priester willen worden
Klenteng Chinese tempel
Kletstafel tafel in de sociëteit waaraan men zit te praten, in tegenstelling tot speeltafel
Klewang kort zwaard, lang hakmes
Klimaat schieten niets doen, genieten van zijn rust
Kling lemmet van een zwaard
Klingalees bewoner van de kust van Coromandel (vroeger Kalinga), zuidoost India
Klingaleesche Voor-Indische
Klipsteen rotsblok
Kliwon onder-regent; zie ook [Multatuli – Max Havelaar, 347] 
Klobot schutblad van mais, dekblad van sigaret
Kloewar! hier: ‘die is weg!’
Klojang lomperd
Klontong Chinese venter, marskramer. Hij gebruikte een trommeltje (de klontong) aan een steeltje met een koordje met twee pitten. Door snel te draaien slaan de pitten tegen de vellen van het trommeltje.
Kluppeldicht gedicht bestaande uit een aantal van twee op elkaar rijmende regels
KMA Koninklijke Militaire Academie
Knaapje bijzettafeltje
KNIL Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger
Knilm Koninklijke Nederlands-Indische Luchtvaart Maatschappij
KNIP Komite Nasional Indosia Poesat (Centraal Indonesisch Nationaal Comité) was in 1945 de volksvertegenwoordiging tot er algemene verkiezingen werden gehouden.
Knoop er een knoop op leggen = vloeken
Kodjong wieg
Kodok kikker
Koeli(e) dagloner, sjouwer
Koelit leer, huid
Koelit-langsep 1. huid van een vrucht, 2. Ideale huidskleur: zacht goudgeel
Koe(/u)loe(/u)k fez-achtig hoofddeksel
Koening geel
Koemis koetjing afkooksel van de bladeren van deze plant is een medicijn voor nieraandoeningen
Koempoelan bijeenkomst, (bestuurs)vergadering
Koepang tiencentstuk
Koeping lowoh vleermuisoren, flaporen
Koepok pok ontstaan door inenting met oorspronkelijk uit koepokken genomen stof
Koerang priksa Ik heb het onvoldoende onderzocht
Koeroengan kooi, omheining
Koetang beha, vrouwenonderhemd
Koetilang lijster
Koeweh pantjong heet gebakken snoeperij, die bij voorkeur ’s morgens verkocht wordt
Koeweni mango
Kokki kokkin, kok
Kokosan vruchtboom, Lansium domesticum
Kol, H.H. van (1852-1925); medeoprichter van de SDAP (Sociaal-Democratische Arbeiderspartij), de voorloper van de PvdA; was ingenieur in Indië en vervolgens als Kamerlid woordvoerder voor o.a. koloniale zaken.
Kolang-kaling gepelde pitten van arenpalm
Kolek kano, boot(je)
Kolekboorden opstaande scheepswand, die boven het dek uitsteekt
Kolfbaan harde vlakke baan voor het kolfspel, waarbij een bal met een gekromd slaghout naar een paal wordt geslagen
Kolong holte of gat onder iets
Kommaliewant tafel- en eetgerei aan boord
Kommies ambtenaar
Kondé(h) haarwrong
Kongsi 1. vereniging, vennootschap, 2. kliek, 3. werkploeg
Koninklijke Koninklijke Nederlandsch Maatschappij tot Exploitatie van Petroleumbronnen in Nederlandsch Indië
Konsideratie 1. toegeeflijkheid, 2. overweging
Kontrarieren zie contrariëren
Koomenij winkel van zuivelproducten, kruideniers- en fijne vleeswaren
Kootwijk Voormalig Radio Kootwijk ligt bij de grens van de gemeenten Barneveld en Apeldoorn; het is gebouwd tussen 1918 en 1923 voor het radiocontact met Nederlands-Indië
Koper geldstukken van koper
Kopi koffie
Kopiah (nationaal) hoofdeksel voor mannen
Kopi toebroek kokend water op zeer fijn gemalen koffiebonen gieten, suiker toevoegen, roeren en laten bezinken.
Kopjokken husselen
Kopjor ijsdrank met zachte kokos
Kop(p)i susu koffie met melk
Kopra gedroogd vruchtvlees van de kokosnoot
Kori deur(waarder)
Kornak oppasser van olifanten
Kornèt helper (van de chauffeur)
Korte Verklaring zie Alberts – Een kolonie, 52-57 
Korvet klein oorlogsschip, bedoeld voor de bestrijding van duikboten tijdens de begeleiding van konvooien
Kosmogonie leer, beschrijving van het ontstaan van het heelal
Kos(s)ong 1. vierwielig huurrijtuig, 2. leeg
Kot(t)a stad, gemeente, benedenstad
Kotjok schudden
Kotter lichte, snel zeilende vissersboot
Kouwe Hoek loodsje met kleine tentjes met vele variëteiten aan ijskoude dranken op de hoek van Pasar Baroe in Batavia
Kp. kampong
K.P.M. Koninklijke Paketvaart Maatschappij, de scheepvaartmaatschappij die de geregelde verbindingen tussen de eilanden onderhield
Kraalsteen koraalsteen
Kramassen (haren) wassen met loog of gebrand rijststro
K(e)randjang mand
Krani inlandse klerk
Kraton complex van gebouwen bewoond door een vorst en zijn familie Zie Multatuli – Max Havelaar, 342-343 
Kree zonnescherm van bamboe latjes
Krètèk sigaret met kruidnageltabak
Kribbebijter snibbig, twistziek mens
Kriel zoom die heel smal gerold is
Krikil kiezel(steentje)
Kripoet kreukel – je lah je kripoet = om je rot te lachen
Kris soort dolk met magische krachten; zie ook [Multatuli – Max Havelaar, 364-365] 
Krishna door velen binnen het Hindoeïsme beschouwd als Hoofd-god
Kroejoek-kroejoek [kruwuk-kruwuk = rommelen van de buik]
Krojok met z’n allen aanvallen, overweldigen
Kromo de ‘kleine man’
Krontjong vooral op Java voorkomende, vorm van populaire muziek
Kroonlijst horizontaal bovendeel van de gevel, rustend op kolommen of op de muur
Krossi gojang(/m) schommelstoel
Kros(s)i(e) males(/m) luierstoel
Ksatrya ridder
Kukusan rijststomer
Kulas achterste deel van een kanon
Kuluk fez-achtig hoofddeksel
Kumityoo (Jap.) blokhoofd
Kupiah (zwart) hoofddeksel met een rechtopstaande rand, voor mannen
Ku(w)ali pan
Kwartier o.m. een gedeelte van een wapenschild
Kwartierarrest straf waarbij men het gebouw waar men gelegerd is niet mag verlaten
Kwee-doddol kleefrijstkoek van o.a. melk en suiker
Kweekschool pedagogische academie
Kwee-lapis spekkoek
Kwee talam rijstkoekje
Kwispedoor spuwpotje / spuwbak
K.W. III Koning Willem III, eerste 5-jarige hbs in Batavia
Kwatji gezouten en gedroogde meloenpitten
K.W.S. Koningin Wilhelmina School [wandeling Jakarta 6]

L

L.A. Luchtvaart Afdeeling
La nu! (aandacht vragen voor dat wat gezegd wordt)
Laanhof begraafplaats in Jakarta: Keburan Petamburan, Jl Aipda Tubun
Labor Vincit werk overwint (alles)
Lach, de   weekblad met o.a. foto’s van schaars geklede vrouwelijke filmsterren
Lain tida anders niet
Lajangan vlieger
Laki man, echtgenoot
Lakoe gewild zijn, in trek
Lakon toneelstuk, (wajang)verhaal
Lalo Edouard Lalo (1823-1892) Frans violist en componist
Lalulintas verkeer
Lamé weefsel met goud- of zilverdraad
Lampions à giorno lampionverlichting zo helder als overdag
Lanciers quadrille des lanciers, een oude dans
Landauer vierwielig rijtuig voor vier personen
Landbouw Syndicaat behartigde de belangen van de Europese bergcultures op Java en had voorts tot taak om aan het gouvernement en aan het BB-apparaat adviezen uit te brengen met betrekking tot de industriële verwerking van landbouwproducten. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, noot, 367] 
Landdrost ambtenaar die een gebied bestuurt dat nog geen gemeente vormt
Landed gentry voorname landheren, lager dan de adel
Landraad hoogste rechter voor Inlanders en voor Vreemde Oosterlingen ook in strafzaken [Aantekeningen – Algemeen – Rechtswezen]
Landrente pachtsom Zie [Alberts – Twee jaargetijden, 11-12] 
Landru (1869-1922), moordenaar van elf vrouwen
Landschap gewest
Lands Kas, ‘s administratiekantoor van o.a. de belastingdienst
Landstorm deel van de mannelijke bevolking, dat niet tot het leger behoort, maar in oorlogstijd kan worden opgeroepen
Landziekigheid ontevredenheid
Langganan vaste leverancier, vaste klant
Laokoön-groep marmeren groep, voorstellende de dood van Laokoön en zijn zonen, werd in 1506 te Rome opgedolven. De priester Laokoön werd met zijn twee zonen door slangen gedood, omdat hij de Trojanen gewaarschuwd had voor het houten paard, dat de Grieken voor de muren van Troje hadden gebouwd
Lapangan ruimte, plein
Lapidair in steen gehouwen
Larie weglopen
Laron vliegende mier
La Salle Jean-baptiste (1661-1761), Frans priester en pedagoog
Laskar-rakyat volksmilitie
Lata 1. Hysterisch 2. minderwaardig
Latania palmboom
Latour d’Auvergne [wsch.] Théophile Malo de la Tour d’Auvergne (1743-1800), een branie kapitein in het Franse leger
Laurillard Nederlandse dominee-dichter (1830-1908)
Lavarède “Vijf van de Sub Lavarede” is een Franse avonturenroman uit 1894
Lavater Johann, Kaspar (1741-1801), Zwitsers schrijver en predikant, grondlegger van de kunst om uit de gelaatstrekken iemands karakter af te leiden
LBD luchtbeschermingsdienst
Lebaran feest na afloop van de vastenmaand
Ledok laagte, dal
Lee-Enfield standaardwapen o.a. in het Nederlandse leger (naast de Garand)
Leestrommel blikken trommel waarin lectuur door een leesgezelschap wordt rondgezonden
Légende dorée (middeleeuwse) beschrijving van het leven van een aantal heiligen
Léger, Fernand Franse, futuristische schilder (1881-1955)
Lègong klassieke dans door jonge meisjes
Lekas vlug, schiet op
Leksteen steen waardoor water sijpelt, filtreersteen; Zie Oud Batavia II, 332 
Lemes lusteloos
Lemper kroket van kleefrijst met daarin vlees
Lend-Lease wet waarbij de Verenigde Staten steun verleenden aan het Verenigd Koninkrijk zonder aan de oorlog deel te nemen
Lengkeng lychees
Lennep Jacob van Lennep (1802-1868) schrijver van o..a. historische romans
Les millions d’arlequin ballet op muziek van Riccardo Drigo
Lettré geletterde, geleerde
Leuteren hier: talmen, treuzelen
Leven, het   vooroorlogs weekblad met sensationele onderwerpen
Libel schimpschrift
Lichtenthaler Allee een bekende laan in het 19de eeuwse kuuroord Baden-Baden
Lidi nerf van een palmblad
Ligging slaapplaats
Lijfstaffier lijfwacht, trawant
Lijstwerk vooruitspringende randen
Lilih dito
Limite / limiet hoogste prijs
Limoen limonade
Lincoln, Elmo (1889-1952) speelde in 1918 de hoofdrol in de eerste Tarzan-film
Linga mannelijk lid
Linggadjati plaats zuid van Cirebon, waar op 15 november 1946 tussen Nederland en de Indonesische Republiek een akkoord werd ondertekend, waarbij Nederland erkende dat de Republiek rechtens de autoriteit uitoefende op Java en Sumatra. Beide partijen zouden samenwerken aan de vorming van een democratische federale staat: de Verenigde Staten van Indonesië.
Liplap spotnaam voor lieden van gemengd bloed [Multatuli – Max Havelaar, 93]
Listrik electriciteit
Loc. dagblad de Locomotief
Locale-Radenordonnantie instelling van gewestelijke raden en gemeenteraden in de grote steden (1905)
Loco ter plaatse
Loe jij
Lo(e)mbo(e)ng rijstschuur
Loerah (dorps)hoofd
Loerik in Midden-Java vervaardigde textiel in gedekte kleuren en herkenbaar aan zijn streepmotief
Loetjoe grapjes maken
L.O.G. ’s Lands Opvoedingsgesticht in Bandoeng
Logemann , J.A.H. (1892-1969), onder meer hoogleraar aan de Rechtshoogeschool in Batavia en na de oorlog minister van Overzeese Gebiedsdelen in het kabinet Schermerhorn-Drees
Loleng lampion
Lombok Spaanse peper
Long John Silver piraat uit het boek Schatteneiland met een papegaai op zijn schouder
Lontar palm waarvan de bladeren, na geprepareerd te zijn, beschreven kunnen worden
Lontong pakje rijst (in pisangblad gekookt)
Loodje presse-papier – onder het loodje leggen = ter zijde leggen
Loopplaats verzamelplaats
Loopuit Jos ~ (1864-1923), vakbondsman, gemeenteraadslid in Amsterdam en publicist
Lotèk groenteslaatje met pindasaus
Loti Pierre Loti, Frans romanschrijver, 1850-1923
Lotrè loterij, kansspel
L.S. lagere school
Luak rolmarter
Lucrezia Borgia opera uit 1833 van de Italiaanse componist Donizetti (1797-1848)
Lucullisch overdadig
Lucullus gastronoom
Luierstoel stoel om in te luieren met uittrekkleppen voor de benen
Luns Joseph Luns (1911-2002) was voor de Katholieke Volkspartij (KVP) vanaf 1952 tot 1971, vrijwel zonder onderbreking, minister van Buitenlandse Zaken
Luntas heester
Lusitaans Portugees
Lustre dunne, lichte en glanzende stof
Lycurgus degene die in de 8ste of 7de eeuw voor Chr. in Sparta, als eerste Griekse stad, een grondwet heeft ingevoerd

M

Maäf excuus, neem me niet kwalijk
Macadam weg van steengruis, aangelegd volgens het systeem van MacAdam
Madoe honing
Madrasah Islamitische godsdienstschool
Madsen bij het KNIL gebruikte mitrailleur
Maeterlinck Maurice ~ (1862-1949) Frans-Belgisch letterkundige, die dramatische werken en wijsgerige essays schreef
Magang volontair, schrijver
Magenta donker rood
Mahabharata Indisch epos over de strijd om de heerschappij tussen de vijf zonen van koning Pandu, de Pandava’s, en de honderd zonen van koning Dhrtarastra, de Kaurava’s
Mahal duur
Mahameru berg, zuid van Bangalore, in Zuid-India
Maharaja de groot-koning, die boven verschillende vorsten (raja’s) staat
Mahrata’s Hindoe-volk in India
Mail postdienst tussen Europa en de overzeese gewesten
Mailboot postdienst tussen Nederland en Indië
Mais qu’y faire Maar wat valt er aan te doen
Maj(/y)ang vissersprauw
Majoor door de regering benoemd hoofd van een bepaalde bevolkingsgroep op een hoofdplaats. In kleinere plaatsen was de naam Kapitein of Luitenant
Majuba-heuvel plaats in Zuid-Afrika waar de Boeren in 1881 een overwinning hebben behaald op het Engelse leger
Makanan etentje
Makara mythologisch waterdier in de beeldhouwkunst, bestaande uit een olifantskop (en een vissenlijf)
Malabar 1. gebied zuid van Bandung, 2. Theeplantage gesticht door K. Bosscha
Malik , Adam (1917-1984) actief links nationalist van het eerste uur; voorzitter van de Partindo in 1934-1935. Leidde het verzet met Soekarni en anderen tijdens de Japanse bezetting. Na de onafhankelijkheid actief betrokken bij de vorming van nieuwe staatsinstellingen. Oprichter van de Partai Rakjat (Volkspartij) in 1946 en Partai Murba (Proletarische Partij); Lid van het parlement. Ambassadeur in de Sovjetunie en Polen. Minister van Buitenlandse Zaken en voorzitter van de Algemene Vergadering van de VN. Voorzitter van het parlement en het Volkscongres en in 1978 vicepresident. Zie [Jakarta 11 – Malik], [Verboden voor honden, 58-59] en [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11c, 598-600] 
Malino conferentie in 1946 van Van Mook met vertegenwoordigers van Borneo en de Grote Oost. Zie Het Koninkrijk der Nederlanden, 12, 756-758 
Maloe beschaamd, verlegen
Mamma-tjang oma
Mampoes sterf!
Mandar purperkoet
Mandibak gemetselde bak, waarin het water staat, dat met een soort steelpannetje over het lichaam wordt gegoten
Mandiën baden
Mandikamer badkamer
Mandoer opzichter, ploegbaas
Mandsjoekwo Mantsjoerije
Mang(g)a mango
Manggo(/i)stan smakelijke, ronde, bruinachtige vrucht
Mangisboom / mangistan boom met ± 5 cm grote, platronde, sappige en smakelijke vruchten
Mangoenkoesoemo , Tjipto (1886-1943) politicus, een de van de oprichters van de Indische Partij; in 1913 verbannen naar Nederland; na terugkomst een van de leiders van de Nationaal Indische Partij; lid van de Volksraad; belangrijk adviseur van Soekarno; mede oprichter van de PNI (Nationale Partij van Indonesië); in 1927 verbannen naar Banda.
Mangun aanleggen (van tuin of stadswijk)
Manis zoet, lief
Mantri (lagere) ambtenaar; opzichter
Mantri-politie inlands ambtenaar / leidinggevende van politie
Mantri-verpleger hoofdverpleger
Marabout verenbont gemaakt van veren van de maraboet
Marang Cratoxylon, boom waarvan het hout zeer geschikt is voor het maken van houtskool
Mardijkers slaven van buiten de archipel, die tijdens het Portugese of Nederlandse bewind vrijgelaten of vrijgekocht zijn en hun afstammelingen. zie ook Oud Batavia I, 512, 516-518 
Marhaen proletariër
Marhaenisme de eenheid van het Indonesische volk, een door Soekarno ingevoerd begrip
Marqué hij die de verradersrol speelt
Marren zich ophouden, wachten, dralen
Mars (hier) rugkorf waarmee een kramer vent
Marshall George (1880-1959), Amerikaans minister van buitenlandse zaken ontwierp in 1947 een plan voor financiële hulpverlening aan Europa. Hij kreeg in 1953 de Nobelprijs voor de vrede
Martabak Indiase gevulde pannekoek
Martavaan grote aardewerken pot genoemd naar de plaats Martaban in Burma
Mas 1. goud, 2. titel voor mannen van lage adel
Mas adjeng bijvrouw van mindere stand, van een aanzienlijke
Masak koken
Masaryk Thomas ~ (1850-1937), eerste president van Tsjechië 1918-1935
Masjoemi Madjilis Sjoero Moeslimin Indonesia (Adviesraad van Indonesische moslims)
Masuk angin (= er is wind in gekomen) een pijn, waarvan de herkomst niet is na te gaan; wordt met pidjitten verholpen
Massregeln de wet voorschrijven
Maszregeln de wet voorschrijven
Mata Empat Vier-oog, een legendarische figuur uit Zuid-Sumatra
Mata-gelap blind van drift
Mata melotot uitpuilende ogen
Mataram 1. van de 8ste tot de 10de eeuw vorstendom op Java, zie: Geïllustreerde Encyclopaedie N-I, 498, 502-503   2. vanaf de 17de eeuw: sultanaat, zie: Geïllustreerde Encyclopaedie N-I, 508-509 ; zie ook Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 822
Match-nul gelijkspel
Matelot rond strooien matrozenhoedje
Matinée ochtendjapon
Matjam soort; ‘geen matjam’ = dat geeft geen pas
Mau apa wat wil je, wat willen jullie
Melati jasmijn
Melati gambir (Jasminum officinale) zeer sterk geurende jasmijnsoort met witte bloemen
Melodrama toneelspel waarbij de dialogen begeleid worden door instrumentale muziek
Mem moeder
Menagemeester onderofficier verantwoordelijk voor de voeding
Menatoe wasman
Mengelberg Jozef Willem ~, 1871-1951, musicus, hoogleraar en dirigent van het Concertgebouworkest in Amsterdam
Menggugat aanklagen, beschuldigen, eisen
Menist doopsgezinde
Menoer grote jasmijn
Mentega boter
Merah rood
Merdeka vrij, onafhankelijk
Merinos stof van de wol van het Spaanse merinosschaap
Mertjon voetzoeker, vuurwerk
Mèstèr Meester Cornelis, het huidige Jatinegara
Minangkabauers volk in het bergland en aan de kust van West-Sumatra
Minoe(/u)m drinken
Mesjid, Misigit moskee
Me voilà servi, moi aussi en kijk eens, ik ben op mijn wenken bediend
Miai Madjilisoel Islamil a’laa Indonesia – Grote Islamitische Raad van Indonesië
Micawber figuur uit de roman David Copperfield van Dickens
Michel, Louise. Invloedrijke, Franse politieke figuur in de 19de eeuw
Middleton Murry John ~ (1889-1957) Engelse schrijver
Midi(/o)nette naaister
Mijana Miana (boom), Coleus atreopurpureus
Mijnwormziekte wordt veroorzaakt door een parasiet in het darmkanaal; zie Indië geïllustreerd weekblad-4, 315-319 
Mikado keizer van Japan
Milik eigendom

Militaire eenheden   o.l.v. rangen Landmacht rangen Marine
Leger    Generaal Luitenant-Admiraal
Legerkorps   Luitenant-Generaal Viceadmiraal
Divisie   Generaal-Majoor Schout-bij-nacht
Brigade   Brigade-Generaal Commandeur
      Kolonel Kapitein ter Zee
  Infanterie Artillerie / Cavalerie   
  Bataljon Afdeling Luitenant-Kolonel (Overste) Kapitein-Luitenant ter Zee
      Majoor Luitenant ter Zee 1e klas
  Compagnie Batterij / Eskadron Kapitein / Ritmeester Luitenant ter Zee 2e klas (oudste categorie)
  Peloton    Luitenant (1e en 2e) Luitenant ter Zee 2e klas (jongste categorie)
      2e Luitenant Luitenant ter Zee 3e klas
      Adjudant Opperschipper
      Sergeant-Majoor / Opperwachtmeester Schipper
  Groep Stuk Sergeant / Wachtmeester Bootsman
      Korporaal Kwartiermeester


Misigit moskee
Miskin arm, ellendig, behoeftig
Mit Mühe und Not met hangen en wurgen
MLD Militaire Luchtvaart Dienst
Mocca-kotjok een soort koffie-cocktail, waarbij melk, suiker (of stroop of honing) en een half glaasje port soms in een shaker worden geschud tot een mousserende drank
Moddergeld belasting geheven voor het uitbaggeren van de grachten
Modelé uitwendige vormgeving van een kunstwerk
Mo(/a)djo(/a)pahit van ±1300 tot ±1500 het vorstendom op Java, zie: Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 503-508 e.v.
Moeara Baroe laatste gedeelte van de loop van de Ciliwung; ½ km. westelijk van en parallel aan het Havenkanaal
Moeda jong, jeugdig, de jeugd
Moe(/u)hammadij(/y)ah in 1912 gestichte vereniging die zich richt op godsdienst en onderwijs; zie De Taak-6, 1500-1501 
Moeïs , Abdoel (1886-1959) journalist, schrijver, nationalistisch leider en lid van de Volksraad
Moekim parochie van minimaal 40 gelovigen. Kerkelijke gemeente
Moendoer zich terugtrekken, terug(gaan)
Moengkirt kras Ontkent ten stelligste
Moestaka top
Mogog niet meer verder kunnen, stilstaan
Mogok weigeren, panne hebben
Mohammadijah sociaal-godsdienstige organisatie, gericht op het zelfstandig denken van het individu en op het stimuleren van het onderwijs Zie Verboden voor honden, 184-186 
Molascuit veevoederpreparaat bestaande uit melasse en fijn gemalen ampas (uitgeperst suikerriet)
Monjet aap
Mook , J.H. van (1894-1965) – de laatste leider van het gouvernement in Indië. Studeerde na de HBS in Soerabaja in Amsterdam, Delft en Leiden. Werd lid van de Volksraad, directeur voor Economische Zaken in Batavia en luitenant gouverneur-generaal kort voor de komst van de Japanners. Week uit naar Australië en werd in het Nederlandse kabinet in Londen minister van Koloniën (1942-1944). Keerde in 1945 terug in Indonesië met de opdracht het Nederlandse gezag te herstellen en nam ontgoocheld in 1948 ontslag.
Moor 1. Mohammedaan uit Noord-Afrika. 2. Mohammedaanse bewoners van Kalinga, de Cormandelkust in India.
Mop hier: (scheldwoord) iemand zonder goede manieren
Morgen oude landmaat, de grootte verschilt per streek
Mortier korte vuurmond om granaten weg te schieten
Mosvia Middelbare Opleidingsschool voor Inlandse ambtenaren
MP Militaire Politie
Mpèmpè > empe-empe
Mu(/oe)hammadiyah godsdienstige organisatie gericht op onderwijs, opgericht door Ahmad Dahlan in 1912
Mulo meer uitgebreid lager onderwijs
Muntji huishoudster, concubine
Mylord vierwielig, laag, open rijtuig

N

Nachtbroek zie slaapbroek
Naga watergeest in de gedaante van een slang of van een menselijk wezen met een slangenkap
Nagasari boom met geurige bloemen
Nahdatoel Oelama orthodox verbond van Islamitische wetgeleerden, thans een vooruitstrevende beweging
Najoeb danseres
Namnam kleine boom met eetbare vruchten
Nangka zuurzak, jackfruit, een frisse vrucht, zo groot, dat het meestal in stukken wordt verkocht
Nanti straks, later
Nanj(/y)o Zuidzee eilanden, Zuidoost-Azië, gebied van de ‘zuidelijke oceaan’
Naurei terug in de houding
Nasi kuning rijst met kurkuma (geelwortel) gekookt
Nasi oedoek rijst gekookt in kokosmelk
Nasi ramas rijst met een aantal bijgerechtjes
Nasi-tjampoer rijst en groente door elkaar
Nas(s)ip(/b) noodlot
Nationalisme in de Pantjasila van Soekarno: het principe van de vrije nationale staat als tegenhanger van het internationalisme, een familie van alle landen [Verboden voor honden, 189], [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 989, 990-992], [Reybrouck – Revolusi, 276-277] 
Natte his natuurlijke historie: natuur-, plant-, dier- en delfstofkunde
Neb snavel
NEFIS Netherlands Forces Intelligence Service, de Nederlandse militaire inlichtingendienst
Negara staat, Staat
Negara Pasoendan in 1948 ingestelde deelstaat West-Java
Negeri 1. land, rijk, gewest, stad, 2. nationaal, overheids~
Negeri Belanda Nederland
Negge lat aan de buitenzijde van een kozijn
Nén(n)éh oude vrouw, grootmoeder
N’en déplaise ondanks
Nessus-kleed het kleed dat, bestreken met het gif van centaur Nessus, uiteindelijk de dood van Hercules veroorzaakt
Neteldoek los geweven, katoenen stof
Netscher Frans Netscher (1864, Den Haag – 1923, Haarlem) letterkundige en journalist
New Deal door President F. Roosevelt begonnen nieuwe sociale en economische politiek in de Verenigde Staten
Ngobrol kletskousen
NIAS Nederlandsch-Indische Artsenschool in Soerabaja
NICA Netherlands Indies Civil Administration
Niemöller, Martin (1892-1984) was Duits militair, luthers theoloog en verzetsstrijder
Niet lakoe waardeloos
Niet voor vol aangezien 1. niet goed bij zijn verstand zijn; 2. niet bemiddeld zijn
Nieuwe Caesar verwijzing naar de Napoleontische tijd (1795-1813)
Nieuw orde zie Orde Baru
Nijaga gamelanspeler
Nipah moeraspalm
Nipponwerker Europese gevangene die in dienst is van een of andere Japanse instantie
N.I.R.O.M. Nederlandsch-Indische Radio Omroep
N.I.S. Nederlandsch-Indische Spoorweg-maatschappij
Niwin Nationale Inspanning Welzijnsverzorging Indië, een particuliere organisatie, die zich inzette voor de welzijnszorg onder militairen
Nja(/e)i huishoudster, concubine
Njo afkorting van sinjo; jongetje
Njolong stelen
Njonja mevrouw
Njonja-manis-sapa-jang-poenja! Van wie is dat lieve meisje
Njonja sebelah buurvrouw
NKPM Nederlandsche Koloniale Petroleum Maatschappij (Koningsplein Zuid 18)
Non-coöperator iemand die weigert met de officiële koloniale overheid samen te werken
Non-ens iets dat niet kan bestaan
Non multa, sed multum veel, niet velerlei
Non plus ultra verder kan het niet
Nonna halfbloed dame
Non(nie) komt van de roepnaam voor meisjes
Nontonnen toekijken bij een feest of iets bezienswaardigs
Nontonner Kijker of luisteraar bij een festiviteit
Norma opera uit 1831 van de Italiaanse componist Vincenzo Bellini (1801-1835)
Normaalschool school voor onderwijzend personeel bij het basisonderwijs
Normaalspoor spoor met een breedte van 1,435 m; In 1869 werd voor Java een spoorbreedte bepaald van 1,067 m.
Notre Dame de Paris (met de Nederlandse titel De klokkenluider van de Notre Dame), een roman uit 1831 van de Franse schrijver Victor Hugo (1802-1885)
N.S.B. Nationaal-socialistische Beweging, een in 1931 door Mussert gestichte politieke partij, die, aansluitend bij het Duitse nationaalsocialisme, dit wilde aanpassen aan de Nederlandse toestanden
Nuf vrouw die zich vanwege haar uiterlijk, kleding e.d., verwaand gedraagt
Numpang dong schuif toch op
Nusantara 1 archipel, Indonesië, 2 vaderland
Nuts (o.m.) gek zijn
N.v.d.D dagblad ‘Het Nieuws van de Dag (voor Nederlandsch-Indië)’
Nymphea waterlelie

O

O A Zaken Dienst Oost-Aziatische Zaken
Obat geneesmiddel
Obat-njamoek middel tegen muskieten
Obat seriawan medicijn tegen ontsteking van het slijmvlies in de mondholte
O. E. en N. (toenmalige departement van) Onderwijs, Eeredienst en Nijverheid
Oebi verzamelnaam voor eetbare knollen
Oedik platteland
Oeléëbalang volkshoofden. Volkshoofd in Atjeh
Oelekan stenen vijzel om kruiden fijn te wrijven
Oentoeng! geluk, winst, bof
Oentoeng!! geluk gehad!
Oewang geld
Offendeeren toornig maken, kwetsen
O.I.C. Oost-Indische Compagnie
Ojief half bol half hol
Olim voorheen
Olla-prodida mengsel van allerlei spijzen
Oltmans Jan Frederik Oltmans (1806-1854) schrijver van historische romans
Omber kaartspel van Spaanse oorsprong, dat door drie personen wordt gespeeld
Omong kosong lege praatjes
Ondee-ondee gebak: balletjes van rijstmeel, kokos en suiker
Onderstand ondersteuning van arme burgers
Onrust een van de eilanden voor de kust van Batavia
On sait à quoi s’en tenir men weet toch waar men zich aan te houden heeft
Oosthoek oostelijk gedeelte van Java
Oostmoesson droge, scherpe noordoostenwind, de droge tijd – op Java eind mei – eind oktober
Opelet(te) klein busje met vaste route, huurauto
Openbare Werken BOW = Burgerlijke Openbare Werken, was de ‘voorloper’ van het departement van Verkeer en Waterstaat
Open jé jas met revers
Op genade of ongenade onvoorwaardelijk
Opiumregie was een uit de achttiende eeuw stammend staatsmonopolie betreffende het bezit, vervoer en gebruik van opium.
Oppas oppasser, bode
Opperofficieren officieren met een generaalsrang, zie Militaire eenheden
Opstand (o.a.) wat van een bouwwerk overeind staat
Orang mens, persoon
Orang belanda Nederlander, blanke
Orang-djawa Javaan, Javaanse
Orang Goenoeng bergbewoner
Orang tani landbouwer
Orde Baru bewind van president Suharto
Ordonnans-officier adjudant
Ordonnantie wet, voorschrift. Regeling, besluit van de Gouverneur-generaal
Organisasi Rakjat volksorganisatie
Orléans geweven stof met katoenen ketting en wollen inslag
O.S.V.I.A. opleidingsschool voor inlandse ambtenaren
O temps! Suspends ton vol! Ach tijd! Sta even stil!
Ottomane gestoffeerde rustbank
Oudgast iemand die lange tijd in Indië is (geweest)
Oudgasten iemand die lange tijd in Indië is
Overkluizen een water met een gewelf overdekken
Overkragen over elkaar heen steken
Overstek uitstekende, horizontaal afgetimmerde, onderkant van het dak
Overtoom plaats met een dubbel hellend vlak waarover kleine vaartuigen van een water met lager peil naar een hoger of omgekeerd getrokken worden
Overwal tegenover gelegen kust

P

Paake grootvader
Paal afstand tussen twee mijlpalen: 1506, 94m.
Paarden-omnibus rijtuig voor het vervoer van een aanzienlijk aantal (bijv. 20) personen
Packard-groep zie Chung Hwa Hui 
Pad(d)i rijstplantje(s)
Padri een islamitische groepering die in het begin van de 19de eeuw in het Minangkabau-gebied (West Sumatra) verzet bood aan de Nederlandse overheersing. Zie Geïllustreerde Encyclopaedie van N.I., 1095-1096. Zie ook Alberts – Een kolonie, 52-57 
Paganist heiden
Pag(g)a(/e)r 1. hek, omheiding, 2. schutting van gevlochten bamboe, 3. groene heg
Pait bitter, borrel, jenever
Pajè beroerd
Pajo(e)ng 1. paraplu, parasol, 2 onderscheidingsteken; de residenten voeren een gouden pajong zie [Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 990-991] 
Pak vader, gemoedelijke aanspreekvorm voor een oudere man
Pakean kleren, kostuum
Pakean deftig ‘zondagse kleren’
Pakel mangga(-achtige) boom
Paket is geen erkende spelling meer; vroeger gewoon als verkorting van pakboot
Pakketboot in geregelde dienst varend schip voor vervoer van personen, post en goederen
Pak Kromo kleine man, boer, proletarier
Pakkie-an zie bagian 
Pakoe(/u)alaman woning van de Paku Alam (te Yogyakarta)
Paku spijker
Pal(l)a nootmuskaat
Palankijn 1. een met jaloezieën gesloten rijtuig voor vier personen, 2. draagstoel
Palfrenier tweede koetsier, koetsbediende
Pali oude, Indo-Arische taal
Palladium iets dat de veiligheid van een staat, van een instelling e.d. waarborgt
Palliatief hulp middel, pijnstillend middel
Palmyra lontarpalm: palm met waaiervormige bladeren
Pamor witachtige strepen of vlammen in wapens, doordat dunne laagjes ijzer en nikkel door elkaar heen zijn gesmeed
Panacee 1. fabelachtig kruid, waaraan men de kracht toeschreef dat het alle kwalen kon genezen; 2. wondermiddel
Panakawan 1. dienaar van een aanzienlijke; 2. clowneske figuur in de wajang
Panamahoed buigzame hoed vervaardigd uit in repen gesneden bladeren
Panas warm, heet, hitte
Panas hati driftig, wraakzuchtig, zeer verbolgen
Pancasila de vijf grondbeginselen van de Indonesische Republiek
Pandan heester, van het blad wordt allerlei vlechtwerk gemaakt
Pandeirofluit fluit speciaal ontworpen voor het spelen van krontjong muziek
Pandeling persoon die zichzelf in pand gegeven heeft en voor de schuldeiser zo lang moet werken tot dat de schuld is afgedaan
Pandjas jacquet
Panégyrique lofrede
Panewoe middenrang van beambten, assistent - ….
Pangeran prins, hoogste titel voor een regent. Zie Multatuli – Max Havelaar, 340 
Panggoeng balkon, terras
Panglima militair commandant, bevelhebber
Pangrango en Gedeh Twee vulkanen, zuidoost van Bogor, van resp. van 3019 en 2858 meter hoogte, die samen een massief vormen
Pangsit krokant vleesgerecht
Pangsit goreng gebakken gerecht bestaande uit een velletje van 5 à 7½ cm in het vierkant, gemaakt van bloem en eieren, dichtgevouwen rond een vlees- of vismengsel
Paniki in kokosmelk en kruiden gekookte vleermuis
Panjang lang
Panoplie wapenrek
Pantja sila vijf grondbeginselen van de Indonesische staat Zie Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 989, 990-992 
Pantoen vierregelig gedicht
Paraisseren zich vertonen
Pa(/e)ranakan(-Chinezen) de eerste generaties Chinezen in Indië
Parang kapmes
Parang-rusak batikpatroon met schuine gegolfde lijnen
Paranjahi dienares van de vorst
Pari Partai Republik Indonesia – Indonesische Republikeinse Partij
Parindra Partai Indonesia Raya, Partij van Groot-Indonesië; voortzetting van o.a. Boedi Oetomo; zie Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 428-429 
Parisch afkomstig van het Griekse eiland Paros
Paroxisme toestand van hoogste woede, smart enz.
Partai Indonesia Partindo, voortgekomen uit de PNI en gericht op de onafhankelijkheid
Parteklier sadja een ‘gewoon’ iemand
Partiklir sadja de niet-ambtenaren
Partindo Partai Indonesia, opgericht door mr. Sartono op 1 mei 1931 te Batavia en verboden in november 1936. Ontstaan uit de erfenis van Soekarno’s Partai Nasional Indonesia toen die werd verboden. De Partindo richtte zich op volledige onafhankelijkheid op basis van non-coöperatie met het gouvernement.
Parti-pris d’amour-propre vooringenomenheid van de eigenliefde
Parure sieraad
Parvenu iemand die wel rijker, maar niet beschaafder is geworden, (nouveaux riches)
Pás precies, juist
Pasang(g)rahan logeergebouwtje van Gouvernementswege voor reizende ambtenaren bestemd
Pasar markt, marktplaats
Pasar Malam 1. kermis, 2. avondmarkt
Pasarbelasting Encyclopaedie III, 351 
Paseban audiëntiezaal, verzamelplaats
Pasilan woekerplant
Pasir zand, strand
Pasoendan vereniging van Soendanezen, gericht op onderwijs en opgericht in 1914
Pasra schaaf
Passons laten we verder gaan
Pastel pastei
Patigawe afkoop van verplichte diensten
Patih 1. hoogste bestuursambtenaar onder de regent 2. rijksbestuurder in de Yogyakarta en Surakarta; zie ook [Multatuli – Max Havelaar, 347] 
Patjakker gemene kerel, boef, schoft
Patjes onderscheidingstekens
Patjet bloedzuiger
Patjo(e)l spade, waarbij de steel en de spade een hoek van 90º vormen; zie ook [Multatuli – Max Havelaar, 365] 
Patjollen omspitten
Pa toen (Chin.) halve gulden
Patoet behoorlijk, billijk, correct
Pauvre sire stakker, sukkel
Pauw hi tja tito Chinees gerecht van varkensniertjes en zeeoor (= soort mossel)
Pebbel kiezelsteen
Pedati vrachtkar met massieve wielen
Pedis, pedes scherp van smaak door Spaanse peper
Pelem mango
Pêle-mêle door elkaar
Pelerine kort schoudermanteltje voor vrouwen
Pembela Tanah Air Bescherming van het vaderland
Pemimpin leider
Pemu(/oe)da 1. jongeman, 2. lid van paramilitaire jeugdorganisatie, 3. de jongeren
Pe(/i)nant metselwerk dat de kozijn- of poortopeningen ter zijde afsluit
Penant metselwerk tussen twee openingen in een muur
Penanttafel tafel tegen een muur aangebracht
Penaten huisgoden; zijn penaten opzoeken = naar huis gaan
Penatoe wasbaas
Pendaftaran registratiekaart
Pendawa's en de Korawa's zie Mahabharata
Pendop(p)o overdekte ruimte zonder wanden
Penghoeloe (wijk)hoofd, hoogste moskeebeambte
Pennist klerk
Pe(r)labuhan haven, ankerplaats
P(e)ranakan In Nederlands-Indië geboren Chinees
Perang-sabrang overzeese krijg
Père-la-Chaise begraafplaats in Parijs
Perhimpoenan Peladjar Indonesia vereniging van Indonesische studenten (in Nederland)
Peristyle zuilengang
Perkara 1. (lastige) zaak, kwestie 2. rechtszaak
Perkoen geschilde, gepunte paal
Perkoetoet tortelduif
Perlak gelakt zeildoek
Perloe dringend nodig, noodzakelijk
Permai schoon, mooi, kostbaar
Permeabiliteit mate waarin iets vocht doorlaat
Perpendiculair loodrecht
Perrault Charles Perrault (1628-1703), Frans schrijver van de Sprookjes van Moeder de Gans
Persbreidel beperking van de persvrijheid
Persdelict overtreding van de onderdrukkende wetten, die betrekking hadden op de drukpers
Pertjoema voor niets, gratis, nutteloos
Perum(= Perusahaan Umum) staatsbedrijf
Perusahaan onderneming
Pesantren internaat voor leerlingen aan een Mohammedaansche godsdienstschool
Peta = Tentara Pembela Tanah Air vrijwilligersleger tot bescherming van het vaderland, op initiatief van het Japans gezag opgericht in 1943
Pètak soort kazernehuisje. In de tropen worden vaak langwerpige huizen gebouwd, die dan dwars in een groot aantal moten worden verdeeld; elke moot heet pètak
Peté(h) groene bonen in een lange peul, met een onaangename geur; stinkboon
Peteng donker
Pétillant sprankelend
Petit-gris grijze pels van de huid van Siberische eekhoorntjes
Petis vis-(garnalen-)gelei
Petjel groente met pittige saus
Petjoh(/k) lingua franca in het vooroorlogse Indië
Petru(/oe)k ‘clown’ met lange ledematen en lange neus
Pet(t)ak kamertje, hut, hok
Peueraar iemand die vist met een trosje pieren aan een snoer
Ph(/f)aëton licht open rijtuig op twee of vier wielen
P.H.S. Prins Hendrik-school
PI Perhimpoenan Indonesia
PID Politieke Inlichtingendienst. Verhullende naam voor politieke recherche, die bij wijze van tijdelijke maatregel werd opgericht bij gouvernementsbesluit van 6 mei 1916. Had inheemse spionnen in dienst en moest toezicht houden op verdachte vreemdelingen en revolutionaire / nationalistische stromingen. Werd ook in de Japanse tijd voortgezet, uiteraard met uitsluiting van de Nederlanders
Pidgin zeer eenvoudige omgangstaal op grondslag van het Engels
Pidjetan vrucht van de langsep of doekoe-boom
Pidjit knijpen, drukken, masseren
Pièce de milieu middenstuk van de versiering van een grote, officiële eettafel
Piece-of-eight Mexicaanse dollar (8 realen)
Piedestal voetstuk
Piekenier soldaat gewapend met een lans met een platte ijzeren punt
Pienter knap, slim, intelligent
Pierrette vrouwelijke Pierrot, pantomimefiguur in een wit pak met puntmuts
Pieus godvruchtig, vroom
Pigi ga weg, ga naar, (weg)gaan, vertrekken
Pijpen hier: gappen
Pikelaar > pikelen
Pikelen lasten aan een draagstok over de schouder dragen
Piko(e)(/u)lan 1. Draagstok, 2. (schouder)vracht
Piko(e)l 61,7 kilo, 100 kati
Pilaster een iets vóór de muur uitgebouwd onderdeel, dat in de vorm van een zuil gedetailleerd kan zijn
Pilgrim’s Progress een door John Bunyan in 1675 geschreven boek over de reis van de Christen naar het Hemelse Jeruzalem
Pinang betelnoot
Pinter pienter
Pintu Djèngkèl Poort der Radeloosheid, omdat er (vóór het eenrichtingsverkeer werd ingevoerd) zoveel opstoppingen waren
Pionier soldaat behorende bij de genie, het wapen dat belast is met het aanleggen van militaire werken
Piqué weefsel op zo’n manier bewerkt dat het gestikt lijkt
Piron zuilvormig ornament
Pisangbatoe wilde banaan
Pisang goreng gebakken banaan
Pitji Batavia’s mutsje
Pitrah godsdienstige belasting
PKI Partai Komunis Indonesia, de Communistische Partij: Indië, geïllustreerd weekblad, 7, 779 
Placide kalm
Pla(ha)n pla(ha)n kalmpjes aan
Plaine immence onafzienbare vlakte
Plangki draagstoel met verhemelte en gordijnen
Planter eigenaar of leider van een plantage
Plekat gestreepte of geruite mannenkain
Pleonasmus woordovertolligheid
Ploertendoder stok met een loden knop
Plombière vruchtenijs
P(e)lop(p)er Barisan Pelopor, het Voortrekkerskorps, bestond uit semimilitaire eenheden die oefenden met banboe speren
PNI Perserikatan Nasional Indonesia werd in 1927 opgericht, in 1928 werd het Partai Nasional Indonesia, in 1931 Perdidikan Indonesia en in 1946 weer Partai Nasional Indonesia: de Indonesische Nationalistische Partij [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 324-325], [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 338-342] 
PNI-Baroe Pendidikan Nasional Indonesia – Baru – Nieuw Nationaal-Indonesisch Vormingsverbond
Poe Edgar Allen Poe (1809-1849), Amerikaans schrijver vooral bekend door griezelverhalen
Poeasa vasten
Poekoel slag, slaan
Poekoelan / Pikoe(/u)lan vechtkunst
Poenale sanctie de vrijheid van de werkgever om de werknemer onbeperkt te mogen straffen
Poene boete, straf
Poenig brutaal, proleterig
Poentjak bergpas op de helling van de Gunung Pangrango / Gede, zuidoostelijk van Bogor
Poering croton
Poe(/u)saka (vereerd) erfstuk
Poesing duizelig
Poetera Poesat Tenaga Rakjat (Centrum van de volkskracht) op initiatief van het Japans gezag gevormde organisatie, geleid door Soekarno, Hatta, Devantoro en Mansyur en gericht op het ontwikkelen van weerbaarheid tegen de agressie van de geallieerden
Poewasa vasten
Poids overwicht
Pointillé met puntjes tekenen of schilderen
Politierol lijst van door de politie genoteerde overtredingen, die door de resident moesten worden behandeld.
Politionele acties eufemistische term voor twee grootscheepse militaire acties van Nederlandse strijdkrachten tegen Indonesische verzetsgroepen met het doel het Nederlandse gezag te herstellen. De eerste actie was in opdracht van premier Beel en begon op 21 juli 1947. De tweede actie begon onder het kabinet Drees op 19 december 1948
Polkeren de polka dansen, een dans in tweekwarts maat
Polo, Eddie (1875-1961) acrobaat in het circus, stuntman en daarna filmacteur
Pompa pompen
PON Pekan Olahraga Nasional, een soort Nationale Olympiade
Pondok eenvoudig huisje, schuur, tijdelijke woning
Pooieren 1. drinken, zuipen, 2.het bedrijf van souteneur uitoefenen
Pop hier: gulden (naar de maagd op het oude muntstuk)
Porte-cochére koetspoort: poort waar de koetsen door ‘naar-binnen’ kunnen
Portebrisée dubbele, openslaande deur of schuifdeuren tussen twee vertrekken
Portiek zuilengang voor of opzij van een gebouw
Postament sokkel
Postwissel formulier waarmee men per post geld verzenden kan
Potasch en Perlemoer humoristisch volkstoneel over twee Joodse zakenlui
Pour acquit de conscience om zijn geweten gerust te stellen
Powiltabes (= polisi wilayah kota besar) politie van een stadsdistrict
Pradakshina ritueel omgaan rond bijvoorbeeld een heiligdom
Pradjoerit krijgsman, inlands soldaat
Praedicaat (o.m.) eretitel
Prasasti inscriptie
Prauw 1. lang, smal, ondiep vaartuigje, 2. algemene benaming voor vaartuigen
Pr. Bode, de Preanger Bode dagblad uitgegeven in Bandung
Preciosa kostbaarheden, juwelen
Prefectuur (hier) afgebakend missiegebied
Préséance voorrang
Presentkaasje iemand die met een aanbeveling naar Indië kwam om hem daar aan een positie te helpen
Priaji Javaanse man van hogere stand
Priangan 1. Preanger, residentie van de provincie West-Java, omvattende de regentschappen Bandoeng, Soemedang, Tasikmalaja, Tjamis en Garoet. [Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 1196, 1201], 2. Boekwerk in 4 delen (1910-1912) over de Preanger Regentschappen, een van de standaardwerken van F. de Haan, landsarchivaris te Batavia van 1905-1922
Priapisme aanhoudende erectie door ziekelijke oorzaken
Prijaji iemand behorend tot de elite, hogere ambtenaar
Prijaji soeranata godsdienstbeambte
Primus petroleum-kooktoestel
Pris sur le vif naar het leven beschreven
Profanum vulgus het onbeschaafde volk
Promenoir wandelgang
Proselietenmaker opdringerige bekeerder
Provenu opbrengst
Provisie mondvoorraad
Provisioneel voorlopig
Provoost 1. toezichthouder in een legerplaats; 2. militaire gevangenis
Provoost-geweldige politiebeambte bij het leger
Provoosthuis huis van bewaring voor militairen
Pruimedant gedroogde, blauwe pruim
Psalmosieerend zangerig sprekend
Pseudo-gewelf gewelf gevormd door geleidelijk meer naar het midden komende stenen.
PSI Partai Sarekat Islam – Partij van het Islamitisch Verbond
PTT Post-, telefoon- en telegraafdienst
Pudeur schroom
Puikjuweel kostbaar, aan het lichaam gedragen sieraad
Pulitzer Prize Amerikaanse literatuurprijs
Punch drank die oorspronkelijk bestond uit rijstbrandewijn, thee, citroen, suiker en water
Punch à la romaine drank – in de simpelste vorm – bestaande uit rum, citroensap, suiker en water
Purgeren ontlasting veroorzaken
Pur-sang volbloed
Pyrotechnicus vuurwerkmaker
Pyrotechnisch betrekking hebbend op toepassing van hoge temperaturen in de techniek

Q

Quadrille Franse dans, waarbij carrés van vier paren gevormd worden, die verschillende figuren uitvoeren
Quantité négligeable iemand of iets waar men geen rekening mee hoeft te houden
Quatre-bras plaatsje in België waar in 1815 een slag werd geleverd tussen een Frans leger en een leger onder leiding van o.a. de Prins van Oranje
Qu’elle a la passion des étoiles qui filent dat ze erg houdt van vallende sterren
Queen Charlotte (1744-1818) de vrouw van koning George III van Engeland
Qu’en-dira t-on praatjes; wat zegt de men er van
Qui en sabe wie weet
Quintaal 100 kg.

R

R.A. zie Raden Ajoe
Raad van (Nederlandsch-)Indië 1.hoogste adviesorgaan van de Gouverneur-Generaal zie [Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 1214-1215], 2. lid van dit adviesorgaan. De bevoegdheden van de leden hebben in de loop der eeuwen sterk gewisseld; een Raad-ordinaris, een gewoon lid van de Raad, heeft gedurende bepaalde periodes een meebeslissende stem gehad; een Raad-extra-ordinaris, een buitengewoon lid van de Raad had slechts een adviserende stem.
Rabab zie rebab
Radbraken van iemand die (oorspronkelijk op een rad, later) op een kruis gebonden is de ledematen breken
Ra(h)den titel voor hogere adel
Raden Ajoe titel van de echtgenote van de regent, getrouwde vrouw van hogere stand
Raden mas (jonge)man van adel
Radja vorst, koning
Raffles , Thomas Stamford (1781-1826) – Brits luitenant-gouverneur tijdens het Britse tussenbestuur (1811-1815) van Nederlands-Oost-Indië, toen Nederland door Frankrijk was geannexeerd
Raison d’état staatsbelang
Raj(/y)ap 1. witte mier 2. profiteur
Rak plank
Rama een verschijningsvorm van Vishnu, het ideaal van de deugdzame mens
Rambutan vrucht, ter grootte van een pruim, met zuur-zoet vruchtvlees en een rode schil die dicht met stekels is bezet
Rami hennep, touw
Rampas wegnemen, roven
Rampokker lid van een gewapende roverbende
Ramboetan zurige vrucht met een rode behaarde schil
Ramee gezellige druktek
Rampas roven, plunderen
Rampokken roven, plunderen
Rantang etensdrager, een stapel metalen bakjes in een draagstel
R.A.P.W.I. Relief of Allied Prisoners of War and Internees, een geallieerde organisatie, die in 1945 belast was met de opvang van krijgsgevangenen en geïnterneerden
Rasamala tot 60 m. hoge loofboom (Altingia excelsa), die voortreffelijk hout, veelal meubelhout levert
Ratoe vorstin, titel van vrouwelijke vorstelijke personen
Ratoe Adil Messias, ‘de rechtvaardige vorst’
Rattna vierhoekig juweel (in de beeldhouwkunst)
Ravelijn buiten de vestinggracht gelegen bolwerk
Rawa(h) moeras, drassig land
Rawit kleine, groene, zeer scherpe Spaanse peper
Ray(/j)a groot
Razeil vierkant zeil bevestigd aan een rondhout
Rd. Rijksdaalder, fl 2,50 (1,15 Euro)
Reaal tot in de 19e eeuw een vrij algemene aanduiding voor gouden en zilveren munten
Re(/a)bab viool met twee snaren, van origine een Afghaans instrument
Rechtsraad raad van Justitie te Padang
Reconvalescent herstellende zieke
Rede ankerplaats voor schepen voor de kust
Redoute kleine veldschans
Redres verbetering
Reduit schans binnen een verdedigingswerk
Reeuw doodszweet
Referendaris hoofdambtenaar
Regaal koninklijk
Regalia (uiterlijke tekenen van) vorstelijke voorrechten
Regent hoogste Inlandse ambtenaar [Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 521-522]
Regentschapsraad raad van bestuurders in het gebied van de regent
Reinhardt Max ~, 1873-1943, veelzijdig en invloedrijk toneelregisseur
Reizigerskilometer kilometer door een reiziger per spoor afgelegd
Relais (hier:) pleisterplaats
Relegeren verbannen
Relief aanzien
Rempèjèk(/h) platte, gefrituurde koek van bloem, katjang en kruiden
Rendez-vous geven ergens afspreken
Rendra, Willibrordus, een van de bekendste Indonesische dichters en toneelschrijvers. Zijn gedichten zijn ook in het Nederlands vertaald
Rentjong dolk, zwaard
Renville Amerikaans oorlogsschip in de haven van Batavia, waarop in januari 1948 de ‘Renville-overeenkomst’ getekend werd voor een militair bestand tussen de Nederlandse en Indonesische troepen. Het berstand duurde slechts tot december, toen Nederland de tweede politionele actie ontketende. Zie Het Koninkrijk der Nederlanden, 12, 906-910
Repasseren een uurwerk enige dagen onder controle houden om het naar behoren te regelen
Resident hoofd van gewestelijk bestuur [Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 521-522]
Restitueren teruggeven
Retrograde achteruitgaand
Révérende eerwaarde
Revue inspecteren van de troepen
RHS Rechtshoogeschool
Riboet onrust, rumoer, herrie
Riem 20 x 24 vellen papier; van het formaat van dubbel folio
Rijksbestie(/uu)rder degene die uit naam van de Sultan het rijk bestuurt
Rijksd. rijksdaalder
Rijksdaalder 2½ gulden
Rijnlandse roede 3,767 meter
Rijsttafel eten zie [Couperus – Oostwaarts, 114-117]
Rijstvogeltje / Rijstdiefje vogeltje ter grootte van een mus, dat forse schade doet aan de rijstvelden
Riks rijksdaalder
Risaliet vooruitspringend gedeelte over de volle hoogte van een gebouw
Robert le Diable opera uit 1831 van de Duitse componist Meyerbeer (1791-1864)
Robespierre Maximilien ~ (1758-1794) Frans staatsman; leider in de Franse Revolutie, zette de terechtstelling van Lodewijk XVI door
Roedjak sla van (on)rijpe vruchten overgoten met een saus van ketjap, sambal, tamarinde en goela Djawa
Roef overdekt gedeelte van een klein schip
Roegi verlies lijden, schade hebben
Roem , Mohammad (1908-1983) vooraanstaand islamitisch nationalist en politicus. Vervulde na de oorlog diverse ministersposten, was voorzitter van de Indonesische delegatie in de laaiste onderhandelingen met Nederland en na de soevereiniteitsoverdracht in december 1949 de eerste ambassadeur in Den Haag; in augustus 1950 werd hij teruggeroepen voor de post van minister van Buitenlandse Zaken
Roemah setan huis van de duivel = spookhuis
Roentjing scherp gepunt
Roe(/u)sak 1. kapot, bedorven, 2. slecht
Rokok Javaanse sigaret
Rolkussen rolvormig kussen (goeling)
Romaniet jersey stof voor het vervaardigen van kleding
Romeinse Unie De orde van de Ursulinen bestond uit min of meer zelfstandige kloosters. In 1900 deed Leo XIII een oproep aan de kloosters zich aaneen te sluiten. Een groot aantal gaf daar gehoor aan en vormde “de Romeinse Unie”.
Romo geestelijke, pastoor
Romusha Indonesische dwangarbeider in Japanse dienst zie ook: Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 515-517 
Ronde Tafelconferentie conferentie van Nederlandse en Indonesische delegaties in Den Haag gehouden vanaf augustus 1949, die leidde tot de soevereiniteitsoverdracht aan de Verenigde Staten van Indonesië op 27 december van dat jaar
Rondsel tandrad in het achterwiel van een fiets
Ronggèng danseres-zangeres
Ropij naam van standaardmunt in Voor-Indië, die ook verder over heel Azië verspreid is (roepie)
Rosokan rommel, afval
Rot een aantal manschappen, die bij het marcheren naast elkaar lopen
Rotan klimplant met zeer lange, taaie stengels
Rotanolie (rotting oly) slaag met een rotting
Roti brood
Roti dan kuweh brood en koek
Rotterdamse Zandstraat vroeger het middelpunt van misdadig en zedeloos Rotterdam
Rouletabille onderzoek-journalist in de boeken van Gaston Leroux (1868-1927)
Rounders een variant van honkbal, gespeeld door 12 spelers
Royaards Willem, Cornelis, (1867-1929) Nederlands toneelspeler, regisseur en toneelleider
R.R. Regeeringsreglement (het voormalige reglement op het beleid der regeering van N.-I.)
R.S. rumah sakit
Rumah makan eethuis
Rumphius (1627-1703) Duits natuuronderzoeker; sinds 1653 maakte hij een beschrijving van de gehele planten- en dierenwereld van Ambon
Runcing scherp gepunt
Rupia(h) Indonesische munteenheid
Rumah sakit ziekenhuis
Rutschbaan glijbaan

S

Sabreur houwdegen
Sacra Congregatio de Propaganda Fide Congregatie voor de Evangelisatie van de volkeren, vrij vertaald: het ‘departement’ van het Vaticaan voor de verspreiding van het katholieke geloof
Sadja allen maar, enkel
Sado tweewielig rijtuigje, waarbij de passagier met de rug naar de koetsier zit
Sa(/e)lamat groet, geluk(wens)
Sahib heer, titel voor een Europeaan
Saipan eiland in de Marianen-groep in de Stille Oceaan, waar in juni-juli 1944 een zware en bloedige slag is geleverd
Saja 1. ik; 2. ja
Sajoer gerecht van (o.a.) groente
Sajoer lodeh groente gekookt met asem, santen en kruiden
Saké rijstbrandewijn (12-14%)
Salak vulkaan (2180 m.) zuidwest van Bogor
Salak donkerbruine, peervormige vrucht met een harde schil; het binnenste is in partjes verdeeld met een grote pit; de smaak is zurig bitter
Salet ontvangkamer, salon
Salindang zie slendang
Salvarsan geneesmiddel tegen syfilis
Sama sama samen, samen bijeen (sam-sam)
Sambal met (o.a.) Spaanse peper toebereide kruiderij
Sambal hati sambal bereid met o.a. kippenharten en -levertjes
Samoerai 1. (lid van) de Japanse krijgsadel, 2 zwaard
Sampan sloep
Sampiran staande kapstok met klamboestof omtrokken
Sandelwood het bekendste paardenras in Indonesië, gefokt op Sumba
Sans-Souci 1. zonder zorg, 2 koninklijke lusthof met slot in Potsdam
Santen kokosmelk
Santri(e) leerling van een godsdienstschool
Sanyo adviseur
Sap(p)i rund
Sapoe bezem, veger
Sapoe(/u)-lidi bezem van samengebonden nerven van palmbladeren
Sarekat verbond(en)
Sarekat Islam vereniging opgericht in 1912 met als doel materiële vooruitgang; het wordt echter spoedig een politieke vereniging. Een gedeelte vormt de Partai Komunist Indonesia, die in 1923 de spoorwegstaking organiseerde. Zie Geïllustreerde Encyclopaedie, 1268-1271 en Indië, geïllustreerd weekblad, 7, 779.
Sarie Marais Zuid-Afrikaans volkslied uit de Boerenoorlog
Sarong een aan de korte zijden dichtgenaaide doek, die om het onderlichaam wordt gewikkeld
Sarong- (/en) kabaja traditionele en officiële kleding voor Inlandse vrouwen, bestaande uit lendendoek en baadje met lange mouwen
Satria edele, dappere
Saudara broer, kameraad
Sautoir borstketting
Sauve qui peu ordeloze vlucht
Sauveren iemand de hand boven het hoofd houden
Sawah bevloeid rijstveld
Sawo bes met grijsbruine schil
Sawo(e/h)boom boom met zoete vruchten in grijsbruine schil en bruinachtig hout, waarvan meubels worden gemaakt; Sapotaceae-familie 
Sawoet / sawud fijne streepjes, vulling in batikwerk
S.C.S. Semarang-Cheribon Stoomtram Maatschappij
Schaarde kerf of breuk in een wapentuig
Schadenfreude leedvermaak
Schans eenvoudige, in het veld opgeworpen versterkingswerk
Schenkel onderbeen
Scherpe Resolutie een door raadspensionaris Johan van Oldebarneveldt doorgedreven besluit (1617) van de Staten van Holland, waarbij de Hollandse steden bevoegdheden kregen ten koste van het gezag van stadhouder Maurits. De laatste nam daarop een reeks maatregelen waarvan Oldenbarneveldt een van de slachtoffers was.
Scherprechter beul, een persoon, die een lijfstraf voltrekt
Schilderen (hier) op schildwacht staan
Schipbreuk der Medusa toneelstuk uit 1840 van de Franse schrijver Desnoyer, gebaseerd op de schipbreuk van het fregat Méduse in 1816
Schijfblok katrol
Schoot touw aan achter benedenhoek van een zeil om het zeil gespannen te houden
Schout hoofd van de politie
Schrijftafeltje met was bestreken plankje om aantekeningen op te maken
Schroefpaal paal voor funderingen met schroefvormig uiteinde
Schutterij gewapende burgerwacht
Scriba secretaris
SD basisschool voor kinderen van 6-12 jaar
SDAP Sociaal-Democratische Arbeidspartij (1894-1946), de voorloper van de PvdA.
Sectiel(tegel) tegel waarvan de omtrek een figuur helpt vormen
Sedeka boemi jaarlijks dorpsfeest
Sedep malem tuberoos: tuinplant met witte bloemen die vooral ’s avonds een zware geur verspreiden
Sederhana eenvoudig, bescheiden
Segaran gegraven vijver
Seinendan jeugdkorps
Sekali geheel
Sekaten bijzonder vereerde en grote, laag gestemde gamelanstellen
Sekaten 1. feest op de geboortedag van de profeet; 2. bijzonder vereerde en grote, laag-gestremde gamelanstellen
Sekbah gekruide varkenssoep
Seksie Tiga Posthuis Politie Sectie III
Se(/a)lamat groet, geluk(wens)
Selamat hidup veel geluk, ‘het ga je goed’
Selasie zoete basilicum
Seltzerwater bronwater uit de omstreken van Selters in Nassau (Duitsland)
Semangat animo, geestdrift
Sembah eerbiedig gebaar, waarbij de plat tegen elkaar gelegde handen naar het nijgende voorhoofd gebracht worden
Sembajang (het dagelijkse) gebed
Semele moeder van Dionysus en minnares van Zeus; de jaloerse Hera haalt haar over om aan Zeus te vragen om zich eens in zijn ware gedaante te tonen, dat gebeurt en Semele wordt verblind
Semiramis adellijke vrouw of godin aan wie monumenten zoals de hangende tuinen van Babylon worden toegeschreven
S(e)moor vlees of vis bereid met weinig vocht
Senang (zich) prettig (voelen), tevreden
Sendiri onafhankelijk, op zichzelf staand
Sendjata makan toean (vaste uitdrukking:) de wapens keren zich tegen de gebruiker
Senen maandag
Sengon schaduwboom
Sententie vonnis
S(e)pada (= siapa ada) wie is daar. Roep waarmee een bezoeker zijn aanwezigheid kenbaar maakt; “volk!” Mahieu – verzameld werk, 21-23 
S(e)peda fiets
Septictank tank waarin rioolwater door een chemisch proces gereinigd wordt
Sarekat Rakjat het Volksverbond, een verzameling van niet-communistische groeperingen die zich tegen het Nederlands gezag wilden keren.
Seroetoe sigaar
Serologie leer van het serum
Setan duivel, duivels
Shahbandar havenmeester
Shantoeng Chinese zijde voor tropenkleding
S.I. zie Sarekat Islam
Siap! maak je klaar!, geef acht!
Sic-transit sic transit gloria mundi = zo vergaat de grootheid van de wereld
Si Dieu n’existait pas il faudrait l'inventer Als God niet bestond, zou men hem uit moeten vinden
Signo Indische jongen
Silahkan duduk gaat u alstublieft zitten
Silakan ga uw gang
Siliwangi de laatste koning van het hindoese keizerrijk Padjadjaran, naar wie de bekende Indonesische legerdivisie is genoemd. De divisie in 1946 opgericht onder premier Sjahrir, was met generaal A.H. Nasoetion als commandant de belangrijkste tegenstander van de Nederlandse troepen tijdens de politionele acties
Simla stad in Pakistan, gesticht door de Britten in het begin van de 19de eeuw en bekend om zijn fraaie ligging en aangenaam klimaat
Sinding Christian A. Sinding 1856-1941), Noors componist bekend door het werk Frülingsrauschen
Singapore-jasje een tot de hals dichtgeknoopte jas met staande kraag (ook Atjehjasje genoemd).
Singkèk(/h) in China geboren Chinees
Singkong reboes gestoofde cassave
Sini zie Di sini
Sinjo Indo-Europese jongen. Indo-Europeaan
Sinkeh planter, die pas uit Europa is aangekomen
Sipajer militair uit Bengalen
Sirammen begieten, met water nat maken
Sirap houten dakpan
Sirih 1. betelplant, 2. genotmiddel: mengsel van met kalk ingesmeerde betelbladeren, pinangnoot en ingedikt sap uit gambirbladeren. Van het kauwen wordt het speeksel rood en de tanden zwart; zie ook [Multatuli – Max Havelaar, 343-344] 
Sisindran poëtisch verhaal
Sits met kleine, bonte figuren op een lichte achtergrond bedrukte katoen; van origine uit India
S.J. Jezuïet
Sjahrir, Soetan (1909-1966) Zie Overzicht schrijvers
Sjarifoeddin, Amir, belangrijk antifascist, nationalist en politieke leider. Volgde het gymnasium in Haarlem en studeerde rechten in Batavia. Kreeg in 1942 van het gouvernement f 25.000 voor de organisatie van een ondergrondse beweging tegen de Japanners, waarvan hij een van de leiders werd. Vervulde na de oorlog diverse hoge posten, onder meer als minister. Raakte steeds meer in links vaarwater en werd tenslotte betrokken bij de communistische opstand van Madioen in 1948. Hij werd gearresteerd en geëxecuteerd.
Sj(/y)air Maleis gedicht
Sjivah de vernietiger, die vernietigt om opnieuw te scheppen. Een van de goden van de drie-eenheid in het Hindoeïsme; naast Brahma, de schepper en Visjnoe, de instandhouder
S.J.S. Semarang–Joana Stoomtram-maatschappij
Slaapbroek broek gemaakt van een gebatikte sarong
Slaapsalet (ironisch:) weelderig ingerichte slaapkamer
Slamat welkomst- en afscheidsgroet
Slamat djalan goede reis
Slametan dankmaaltijd bij een bijzondere gelegenheid
Slendang sjaal, draagdoek, waarin een kind wordt meegedragen
Slojongan slungelig
Slok(k)an greppel, goot, sloot
Smalspoor spoor met een breedte van 60 cm. (z.g. Décauville-spoor)
SMKK en SMU variaties op SMA, middelbare school bovenbouw
SMP, SMA, SMT middelbare scholen: SMP 3 jaar onderbouw, SMA en SMT 3 jaar bovenbouw, SMA algemeen, SMT technische richting
SMPN variatie op SMP, middelbare school onderbouw
Sneeuwwitjesdoodkistje langwerpig glazen kastje op twee fietswielen
Snerken sissend knetteren, aanbraden
Sniper sluipschutter
Snouck Hurgronje, Chr. (1857-1936) beroemd islamdeskundige, arabist en kenner van Atjeh. Werkte samen met Van Heutsz. In 1889-1891 adviseur voor Inlandse zaken in Batavia
Sobat vriend
Soeap voeren. Hapje voedsel dat men op vier vingers neemt en dan met de duim in de mond schuift
Soedah klaar, laat maar, genoeg, uitroep van berusting
Soedara broer
Soekamiskin grote gevangenis, oost van Bandung
Soekarela vrijwilliger; Barisan Soekarela = Vrijwilligers Corps
Soekarni militant links jeugdleider. Met Adam Malik een van de hoofdmannen van het ondergrondse verzet tijdens de Japanse periode. Actief betrokken bij de ontvoering van Soekarno en Hatta op 16 augustus 1945 om druk op hen uit te oefenen om de onafhankelijkheid af te kondigen, hetgeen de volgende dag gebeurde. In 1946 was hij betrokken bij de mislukte coup tegen premier Sjahrir en in 1948 werd hij voorzitter van de proletarische Partai Murba. Zie Jakarta 11 – Sukarni 
Soekarno (1901-1970) – civiel ingenieur, nationalist die weigerde samen te werken met het gouvernement, oprichter van de PNI, eerste president van Indonesië. Zie Jakarta 11 - Volksleider 
Soekoen broodboom
Soe(/u)moe(/u)r boor boorput. waterput
Soemitro prof. dr. Soemitro Djojohadikoesoemo (1917-2001) studeerde economie in Rotterdam, keerde na de oorlog terug naar Indonesië en werd lid van de Indonesische waarnemersgroep in de VN tijdens de politionele acties. Was in die functie van waarde door de wereld te vertellen wat er in zijn land gebeurde (de Nederlanders hadden een complete censuur afgekondigd). Vervulde belangrijke financieel-economische posities voor Indonesië, viel uit de gratie tijdens het bewind van Soekarno, maar werd gerehabiliteerd en gold vervolgens als ‘grijze eminentie’ van de economie in Indonesië
Soenan verkorting van Soesoehoenan, de vorst van Soerakarta
Soendanees (oorspronkelijk) bewoner van West-Java
Soentik injectie
Soerian Toona sinensis, timmerhout leverende boom
Soesah moeilijk(heid)
Soesoehoenan titel van Javaanse vorst, thans alleen in Solo
Soetil platte ijzeren braadlepel
Soetomo Raden Soetomo (1888-1838), arts en oprichter van Boedi Oetomo was een van de grootste sociale werkers. In 1935 stichtte hij de Partai Indonesia Raja, afgekort Parindra. Zie Jakarta 9 – Sutomo / Surabaya 2 – Gedung Nasional / Surabaya 3 – Facta en Verboden voor honden, 184-186.
Soeur zuster; bij de Ursulinen was de aanspreektitel van een non met een middelbare schoolopleiding “Mère”, de overige nonnen werden aangesproken met “Soeur”
S.O.K. Sumatra’ s Oostkust
Soka sierheester met karmijnrode en witte bloemen
Sokkel 1. zuilvoet, 2. plint van betrekkelijk grote hoogte
Solemniteit plechtigheid
Son(g)ket met (figuren van) gouddraad doorwerkte stof
Soto gekruide (vlees)soep
Soto ayam Indonesische kippensoep
Soudenier soldaat
Souspied schoenbekleedsel, onder de zool met een riempje bevestigd en aan de zijkant toegeknoopt of met een ritssluiting gesloten
Soutane lang gewaad met aan de voorkant knoopjes tot onderaan
Soutien ondersteuningsgroep van een tirailleurlinie
Souvarine Boris ~ (1895-1984) Franse communist
Spaansche mat Spaanse zilveren munt ter waarde van ± 1.15 Euro
Spada zie S(e)pada 
Spagnolet op- en neergaande ijzeren staaf om een deur of venster te sluiten
Spang gouden of zilveren ring
Spatieus ruim
Spe(/a)n ruimte voor voedselvoorraad
Specerijeilanden Molukken en Banda-eilanden
Special Party geïnterneerde hogere officieren en burgers, zie Het Koninkrijk der Nederlanden, 11b, 648-649 
Speruur uur waarop iets verboden is, bijv. verkeer op straat
Spes patriae de hoop van het vaderland, de jeugd
Spiegel hier: (vlakke gedeelte boven) de achtersteven
Spitfire Engels jachtvliegtuig uit de tweede wereldoorlog
Splitje een beetje whisky aangevuld met (soda)water
Spoor, S. (1902-1949) – luitenant-generaal, opperbevelhebber der Nederlandse strijdkrachten tijdens de politionele acties.
SPG lerarenopleiding op niveau van een SMA
Spruitje kleine rivier
S(e)ri hoogheid
S(e)rimpi danseres aan de Javaanse hoven
Sroeni lange, geelbloemige, naar anijs-ruikende plant
S.S. Staatsspoorwegen
Stachonof modelarbeider
Stadsverband stadshospitaal
Stadswacht vrijwilligerskorps
Standaard vaandel
Stamboel Comedie Stamboel, Maleische opera, waarin o.m. komische navolgingen van opera’s worden vertoond. Zie Fredericy – De eerste etappe, 45 
Stamlijn hoofdlijn bij de spoorwegen
Statuette standbeeldje
Steenslotgeweer geweer dat wordt afgeschoten met behulp van een vuursteen
Sten stengun, lichte mitrailleur
Steng verlengstuk van de mast van een schip
Stijl rechtopstaande balk
Stoel & Spree Frits Stoel en Marius Spree richtten rond 1900 de ‘Nieuwe Nederlandsche Toneelvereeniging’ op, een gezelschap dat speelde in de toenmalige Plantage Schouwburg in Amsterdam
Stoe(/u)pa boeddhistisch heiligdom, bestaande uit een halve bol of een bolsegment op een vierkante of cirkelvormige basis met in de top een zonnescherm; zie Borobudur, 20 
Stokkenknecht gevangenenbewaker
STOVIA school tot opleiding van inlandse artsen
Straatslijper iemand die er een gewoonte van maakt doelloos langs de straat te lopen
Straits Settlements vestigingen van de voormalige Britse Oost-Indische Compagnie in zuidoost Azië, met als hoofdplaats Singapore
Stroop limonade
Strootje sigaret, sigaret met als dekblad palm- of maisblad
Struyswijk gevangenis in zuidoost Batavia, interneringskamp tijdens WO II
Stuurboord rechts
Stuw-groep genoemd naar De Stuw, het orgaan van de Vereniging tot bevordering van de maatschappelijke en staatkundige ontwikkeling van Nederlands-Indië, opgericht door o.a. Van Mook, Logemann en Jonkman. In de praktijk werkzaam van 1930-1933 en gericht op een geleidelijke onafhankelijkheid voor Indonesië. [Het Koninkrijk der Nederlanden, 11a, 357-359]
Suaviter in modo, fortiter in re krachtig in de zaak zelf, zacht in de wijze van uitvoering
Subsistentenkader Bij dit legeronderdeel werden de pas uit Europa gekomen en de doortrekkende militairen tijdelijk geplaatst; ook waren hier administratief ingedeeld die militairen, die niet tot een corps behoorden, zoals bijv. het lagere personeel van de Topografische Dienst. 
Succès fou geweldig succes
Succursale filiaal
Suku halve gulden
Sulfaat geneesmiddel dat bacteriën verhindert zich te vermenigvuldigen
Suling fluit
Sultane (als een) bevoorrechte vrouw (heersend)
Sumber Aer Untuk CPM leidingwaterpomp ten behoeve van de militaire politie
Sunda Soenda(nees)
Superintendentie oppertoezicht
Suspenderen schorsen
Susu melk
Sutardjo, petitie ingediend in de Volksraad in1936: ‘strekkende om te bevorderen, dat een conferentie van vertegenwoordigers van Nederland en Nederlandsch-Indië worde bijeengeroepen, welke conferentie op den voet van gelijkberechtigdheid een plan zal hebben op te stellen, teneinde aan Nederlandsch-Indië langs den weg van geleidelijke hervorming binnen een zoodanigen tijd als de conferentie voor de uitvoering van de gedachte mogelijk zal achten, den staat van zelfstandigheid toe te kennen binnen de grenzen van artikel 1 der Grondwet’. Zie Alberts – het einde van een verhouding, 30-32 
Swanriver Australisch paard
S.W.K. Sumatra’s Westkust
Sydneyer Australisch paardenras
Syuu Sangi-In door Japanners ingestelde residentieraden

T

Tabberd lang gewaad
Tabeh tuan dag meneer
Tableau vivant uitbeelding van een historische gebeurtenis door een groep stilstaande personen
Tableau de moeurs zedenschets
Table d’hôte maaltijd op vaste tijd tegen vastgestelde prijs voor de hotelgasten
Tabouret stoel zonder leuningen
Tahoe koek van sojameel
Tai Peh hoofdplaats van Taiwan
Takeyari bamboespeer
Tali api lont, vuurtouw om sigaar aan te steken
Taman park, tuin, (bloemen)tuin
Tamansari lusthof
Taman-Siswa onderwijsprogramma waarbij de nationale cultuurwaarden sterk worden benadrukt. Zie Verboden voor honden, 184-186 en Yogyakarta 2 – Ki Hadjar Dewantoro
Tamarindeboom een schaduwrijke boom waarvan de vruchten gebruikt worden voor ‘stroop’ en voor bereiding van spijzen
Tambak visvijver (aan zee)
Tambal lapwerk, ingezet stuk
Tambangan veerboot(je)
Tampah wan
Tampat plaats
Tandak dans
Tandakken 1. verlangen, 2. dansen, 3. gespannen op en neer drentelen
Tandil opzichter
Tandjoeng hoge boom met geuriger witte bloemen en eetbare vruchten
Tandjong Priok haven van Jakarta, 8 km. oostelijk van de monding van de Ciliwung
Tandoe draagstoel
Tangan panas ongelukshand in tegenstelling met tangan dingin = gelukshand
Tanggoeng beslist
Tangsi kazerne
Tani boer, landbouwer
Tapioca of cassavemeel uit de wortelknollen van de maniokstruik
Tarlatan doorzichtige katoenen stof
Tarok oud kaartspel gespeeld met 78 kaarten met allegorische voorstellingen
Tathagata bezitter van onbegrensde wijsheid
Tawanan (krijgs)gevangene
Tawarren afdingen, loven en bieden
Tayolen slaven van de kust van Malabar
Tea cosie theemuts
Tectonisch volgens de constructie-eisen
Tegal hooggelegen, niet bevloeibare grond
Tegallega groot plein met paardenrenbaan in Zuid-Bandung
Teh es pait ijsthee zonder suiker
Te(/a)ledek professioneel dansmeisje
Tèmbèl slordig plakken
Tempajan groot aarden watervat
Tempat tidoer slaapplaats, bed
Tempeh (koek van) gegiste sojabonen
Tempo doe(/u)loe(/u) 1. de oude tijd, vroeger, 2. De tweede helft van de 19e en de beginjaren van de 20ste eeuw
Tengger gebergte waarvan de vulkaan Bromo de bekendste is
Tenggerezen bevolkingsgroep, die de Hindoe-godsdienst beleed
Tennyson Alfred ~ (1809-1892) Engelse dichter
Tentara leger
Tentara Pelajar Studentenleger
Tentara Pembela Tanah Air zie Peta 
Tentwagen vierwielig rijtuig voor een of twee paarden, met twee banken en met een tent van zeil erop, waarvan de verticale zeilen kunnen worden opgerold
Tepekong (beeld van) Chinese heilige
T(e)rasi preparaat van fijngestampte garnalen of visjes
Ter beschikking tijdelijk buiten dienst
Terima kasih dank je wel
Terima kasih banjak hartelijk dank
Tering tuberculose
Terlaloe te erg, vreselijk
Terminal autobusstation
Teroes rechtdoor, meteen
Terrong aubergineachtige vrucht
Thamrin vooraanstaand nationalist, lid van de Volksraad. Vooral bekend om zijn motie (1941) in die raad met het voorstel de naam Nederlands-Indië te vervangen door Indonesië en inlander door Indonesiër. Had eerder een motie van afkeuring ingediend over het onderdrukkende optreden van de Politieke Inlichtingen Dienst. Zie Jakarta 7 – Thamrin en Jakarta 10 – Thamrin 
Theosoph(/f)ie mystiek-filosofische wereldbeschouwing met boeddhistische elementen, waarin God en de wereld één zijn
Thomasvaer en Pieternel acteur en actrice die na de opvoering van het toneelstuk Gysbreght van Aemstel, van Vondel, een nieuwjaarswens uitspreken
Thomistisch volgens het leerstelsel van Thomas van Aquino
Tida nee, niet
Tida bisa dat kan niet, dat gaat niet door
Tidamaoe wil niet
Tida taoe lk weet het niet.
Ti(e)ki(e)m kruid met eetbaar blad, Hydrocotyle sibthorpioides
Tiërceren tot op een derde verminderen
Tiga-roda driewieler, betja
Tijgernagel een gelukbrengend sieraad
Tikar (slaap)matje
Tikoes muis
Tilbury(/ie) licht tweewielig rijtuig op veren, met één paard, voor twee personen
Timmen door een gesloten pot in kokend water te zetten, de inhoud gaar te stomen
Timur oost
Ting-ting koekje pindakoekje
Tinka gril, vreemde manier van doen
Tirailleur infanterist
Ti(/y)mpa(a)n of fronton lage driehoekige of boogvormige versiering
Tjabee Spaanse peper
Tjang oma
Tjanjor Tjanjoer, het huidige Cianjur, gelegen tussen Bogor en Bandung
Tjanko(e)l patjol, hak
Tjap 1. stempel 2. gedrukt (met was-stempel gebatikt)
Tjaplak 1. teek, 2. paardenvlieg
Tjapoeng libelle
Tjel(l)eng wild zwijn
Tjemara casuarisboom
Tjempaka geurige geelwitte bloem
Tjendol klappermelk met suiker en sliertjes van rijstmeel
Tjengkeh kruidnagel
Tjentung plukje haar, haarlok
Tj(/C)epot in het poppenspel een humoristische figuur
Tjeroek hoge voorsteven
Tjeroeroet soort spitsmuis
Tjet verf
Tj(/C)ina China, Chinees
Tjikar (ossen)kar
Tjintjang 1. fijn hakken; 2. lynchen
Tjitjak hagedisje [Encyclopaedie van N-I, 396-397] 
Tjoba (vóór het werkwoord) kom, zie eens! (bij een werkwoord: gebiedend of aansporend)
Tjoba ini, toean probeer dit eens, mijnheer
Tjobèk stenen vijzel
Tjoekoer scheren
Tjoetjoe(k) kleinkind
Tjoeman tiga ringgit maar drie rijksdaalders
Tjoetjoe(k) kleinkind
Tjoklat cacao; chocola
Tjong Hoa Hwe Koan-vereniging. Chinese vereniging die het leven volgens de leer van Confusius stimuleerde; later werd het een nationalistische vereniging die de positie van de Chinezen wilde verbeteren.
Tjot heuvel(top)
Tjotjok(ken) overeenstemmen, ‘het botert tussen …’
TK (= Taman Anak-anak) kleuterschool voor kinderen tot 6 jaar
TKR Tentara Keamenan Rakjat, eerste benaming voor het Indonesische Nationale Leger
TNI Tentara Nasional Indonesia, het Indonesische Nationale Leger
Toean heer, mijnheer
Toekang handwerkman, ambachtsman
Toekang-gigi vervaardiger van kunstgebitten
Toekang katjang pinda-verkoper
Toekang-kebon tuinman
Toekang menatoe wasbaas
Toemenggoen titel voor een regent, hoge ambtenaar
Toendjoengan, Simpang bekende straten in Surabaya
Toe(/u)toe(/u)p 1. dicht, 2. jas met dichte, hoge kraag
Toe(w)ak palmwijn
Toe(w)aktijfelen palmwijn uit een boom tappen
Toe(w)an heer, meester, mijnheer
Toe(w)an Besa(a)r 1. Gouverneur-Generaal, 2. chef, baas
Toiletvlot bij elke kampong liggen in de rivier bamboevlotten, waar wc-tjes op gebouwd zijn en waar men baadt en wast.
Toko winkel
Tok(k)è(h) gekko, een grote hagedis die in huis verblijft en tokeh roept; als de tokeh begint te roepen mag je een wens doen en als hij na zeven keer ’tokeh’ ophoudt, komt die wens beslist uit [Encyclopaedie van N-I, 396-397] 
Tolong help!
Tolstoj Lew, graaf ~ (1828-1910) Russisch schrijver van o.a. Oorlog en Vrede en Anna Karenina
Tominibocht baai gelegen zuid van de Minahasa, het noordelijke schiereiland van Sulawesi (Celebes)
Tonarigoemi groepen van 10 à 15 huishoudens, waarin door de bezetter de maatschappij is verdeeld, om het maatschappelijk functioneren beter te sturen en te controleren.
Tonggèret zwarte boomkrekel
Tongkang grote platbodem, aak
Ton(g)-tong uitgehold blok, waarop alarm en andere signalen geslagen worden
Ton gouds 100.000 gulden
Topeng (toneel)masker
Topi (zwart) hoofddeksel met een rechtopstaande rand voor mannen
Totok zuiver, rasecht, (niet in Indië geboren) Hollander
Toradja bewoners van Midden-Celebes
Touchant aandoenlijk
Tout bien que mal zo goed en zo kwaad
Trachoom ontsteking van het slijmvlies, dat aan de binnenkant van het ooglid en aan de voorkant van de oogbol zit
Trachiet heldergrijs vulkanisch gesteente
Trafiek bedrijf dat grondstoffen veredelt (bijv. een weverij)
Tra lain anders niet dan
Train-de-vie leefwijze
Tramontane zijn tramontane kwijt raken = in verwarring zijn; tramontane = poolster
Tramper schip van de wilde vaart
Tramway-aktiën aandelen in een trammaatschappij
Transvaal voor de unie van Zuid-Afrika een boeren-republiek, bekend door de strijd van de boeren tegen de Engelsen: 1899-1902
Tra perdoelie (tida perdoeli) kan me niet schelen
Trapboom zijstukken aan een trap
Trassi preparaat van fijngestampte vis of garnalen
Tratag aangebouwd (plat) afdak
Travee muurvlak van een gevel
Tres oplegsel van gevlochten goud- of zilverdraad
Trein hier: stoet
Treub, Hector (1856-1920) hoogleraar verloskunde in Leiden en Amsterdam; schreef diverse baanbrekende boeken en was broer van Melchior Treub.
TRI Tentara Republik Indonesie, het leger van de Republiek Indonesia, volksleger
Tricheren vals spelen
Trigger-happy schietgraag
Triglyphen met drie gleuven
Trima kasih dankjewel
Tromplader jachtgeweer, dat van voren geladen moet worden
Tronk blok, houten straftuig waarin benen, armen of hals worden vastgezet
Tropenkoll(/d)er totoks, die na een tijd in de tropen gek gaan doen, lijden, zo zegt men, aan tropenkolder
Trosky Levy ~ (1879-1940), Russisch staatsman; een van de leiders van het bolsjewisme
Trouvère opera van Verdi (1853), meer bekend onder de naam Il Trovatore
Trunk grote koffer
Truweel troffel
Tuan-besar grote meneer, de baas
Tugu opgerichte, stenen kolom, vrijheidsmonument
Tukang becak betjahrijder
Tukang botols lege flessen verzamelaar
Tukang sodok trèm arbeider-schuiven-tram = de man die met een schuifje aan een lange steel paardenmest en ander vuil uit de railgleuven schraapt
Tuxedo smoking
Tyuuoo Sangi-In > Chuo Sangi-in

U

Udang garnaal
UHEdG (aanspreektitel in een brief) u hoogedelgestrenge
Ukelele tokkelinstrument uit Hawaï
U.L. uitgebreid lager
Ultima ratio uiterste middel
Umum algemeen, openbaar
Underwood merk schrijfmachine
USI Unitas Studiosorum Indonesiensis, Indonesische studentenvereniging
Usurperen overweldigen, onrechtmatig in bezit nemen
- Utama uitstekend, de beste
Utiliseren nuttig maken
Utensiliën gebruikszaken, werktuigen

V

V.C. Vaderlandsche Club
Vaderlandsche Club organisatie die, als reactie op het groeiende nationalisme, vanaf 1930, op nogal scherpe wijze opkomt voor de belangen van de Nederlanders. zie Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 1453-1454 
Vadermoorder ouderwets halsboord voor mannen, met hoog uitstekende punten; rond 1830 in de mode
VAIB Vereniging van Ambtenaren bij de Inlandse Bestuursdienst
Val touw waarmee een zeil gehesen of gevierd wordt
Valentijn François, (±1660 Dordrecht of Alblas-1727 Den Haag) studeerde theologie, was van 1685-1695 en van 1705-1712 predikant in Indië; zijn hoofdwerk Oud en Nieuw Oostindiën of Nederlands mogendheid in die gewesten in 8 delen wordt als de eerste encyclopedie van Oost-Indië beschouwd.
V(/W)araan zie Hagedissen [Encyclopaedie van N-I, 396-397] 
Variolatie inenting, opzettelijke besmetting
Vaubek Vrijwillig Autobestuurders Korps, een onderdeel van het Knil
Vaudeville luchtig blijspel
Veda’s de oudste heilige boeken van de Hindoegodsdienst
Velden, D. van schreef het proefschrift ‘De Japanse interneringskampen voor burgers gedurende de tweede wereldoorlog’, uitgegeven door J.B. Wolters, Groningen 1963
Veldspaat rood- of witachtig gesteente, hoofdbestanddeel van graniet
Veldwerk tijdelijk verdedigingswerk
Vendée departement in Frankrijk – tijdens en na de Franse revolutie vonden daar opstanden plaats
Vendutie veiling, openbare verkoop
Van Roijen-Roem-overeenkomst het op 7 mei 1949 gesloten akkoord tussen J. H. van Roijen namens Nederland en M. Roem namens Indonesia over de beëindiging van de gevechten, voorafgaande aan de Rondetafelconferentie die zou leiden tot de officiële erkenning van Indonesia.
Ventre à terre in de grootste haast
Vermecellistijl art-nouveau
Verponding grondbelasting
Verschot voorschot
Vespa scootermerk
Vetuste oude
Vicariaat missiegebied, dat nog niet de status heeft van een aartsbisdom
Victoria vierwielig, laag, open rijtuig
Vierkante pot (of fles) fles met sterke drank, meestentijds jenever
Vijf zuilen van de islam. De geloofsbelijdenis, gebeden op verschillende momenten van de dag, het houden van de ramadan, het geven van aalmoezen en de pelgrimage naar Mekka.
Visman F.H. Visman was voorzitter van de commissie die in 1941 een rapport uitbracht onder de titel Verslag van de Commissie tot Bestudering van Staatsrechtelijke Hervormingen. Dit rapport bevatte niet meer dan een aantal wensen op staatkundig gebied.
Violateur overtreder
Vis-à-vis rijtuig met twee zitplaatsen tegenover elkaar
Vis comica de eigenschap, anderen gemakkelijk aan het lachen te maken
Visitatie onderzoek
Visjnoe de instandhouder. Een van de goden van de drie-eenheid in het Hindoeïsme; naast Brahma, de schepper en Sjivah, die vernietigt om opnieuw te scheppen
Vivres levensmiddelen
Vlerk drijver, zijdelings aan een vaartuig aangebracht
Vlerkprauw prauw met zijdelings een drijver, zodat de boot niet kan omslaan
Vogelnestjes eetbare nestjes van de klipzwaluw, die als lekkernij gegeten worden
Volant strook op een japon, die alleen van boven is vastgenaaid
Volkscongres hoogste beleidsorgaan in Indonesië dat eens in de vijf jaar bijeenkomt; het benoemt de president en de vicepresident en spreekt een oordeel uit over de grote beleidslijnen voor de komende vijf jaar
Volksraad adviserende volksvertegenwoordiging; zie Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 1477-1480
Voortrekken germanisme voor verkiezen
Vorstenlanden Surakarta en Yogyakarta, Mankunegara en Pakualaman; zie ook: Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 522-523, Geïllustreerde Encyclopaedie van N.I., 894
Vreemde Oosterlingen groep van voornamelijk Chinezen en Arabieren in de officiële indeling van bevolkingsgroepen sinds 1854: Europeanen, vreemde oosterlingen en ‘overigen’ (inlanders) zie Geïllustreerde Encyclopaedie van N.-I., 144, 146-147
Vrijburger iemand die in Indië bleef wonen na zijn dienstverband bij de VOC
Vrolijke keuken kermisattractie waarbij met ballen naar oud serviesgoed wordt gegooid
Vuurtest bak waarin brandende kooltjes liggen
Vuurwagen trein
VVL Verbond van Verenigingen van Landsdienaren
VVO Verbond van Verenigingen van Overheidsdienaren<
V.z.v. voor zover

W

Wadjan(g) platte braadpan, wok
Wahabieten puriteinse mohammedaanse sekte
Wajang wong (/orang) door acteurs gedanste voorstelling
Walikota burgemeester
Walk-over alleen over de baan gaan, gemakkelijke overwinning
Wandelrit toertje
Wang Tsjing-wei- Chinees revolutionair leider, die na de inval van Japan gedesillusioneerd raakte en hoofd van de marionettenregering in China werd
Wangkang jonk
Wapen van Batavia Als wapen werd 15 Aug. 1620 aangenomen “een swaert van azur in een orange schilt, steeckende met de poincte deur een lourieren crans van coleur bruijn groen”. [Oud Batavia I, 38]
Wapenrok militaire jas
Warangan rattenkruit
Warga Negara Indonesisch staatsburger(schap)
Waringin mooie, grote boom (Ficus),waaraan magische krachten worden toegekend
Waroe boomsoort uit de hibiscus familie
Waroeboom hibiscussoort, gecultiveerd langs wegen en erven voor schaduw
Waroe(/u)ng eetstalletje, winkeltje
Waterschout ordebewaker in een havengebied
Watt & ½Watt Komisch duo uit de tijd van de stomme films
Wayang golek poppenspel met houten poppen
Wayang kelitik schaduwspel met houten poppen met armen van buffelleer
Wayang kulit / purwa schaduwspel met leren, uitgesneden poppen
Wayang orang / wong traditioneel toneel
Wayang topeng door gemaskerde acteurs gedanste voorstelling
Wedana districtshoofd
Wedo(/a)no(/a) districtshoofd
Weeskamer instantie die het beheer voert over de bezittingen van wezen en onbeheerde nalatenschappen; zie Insulinde, 149-150 en Geïllustreerde Encyclopaedie van N-I, 1520-1521 
Wegstibitzt afgepikt
Well-groomed keurig verzorgd
Welstaanshalve overeenkomstig ‘dat wat hoort’
Westmoeson regentijd
Whist kaartspel, van Engelse oorsprong, voor vier personen
White man’s burden ‘de last / de druk van de blanke’, het kolonialisme
Wien Neêrlands Bloed volkslied van Nederland tot 1933
Wilde-scholenordonnantie verordening van de regering, die verdere groei van het aantal scholen, gerealiseerd bij Boedi Oetomo en Taman Siswo, verbood. De reden was dat de overheid meende de greep op het onderwijs te verliezen.
Wilde school niet door het gouvernement gesubsidieerde school waar kinderen in nationale geest werden opgevoed; zie Djojopoespito – Buiten het gareel, 222-223 
Wildschut jachtopziener
Willem I vesting bij Ambarawa
Willemsorde militaire orde in 1815 door koning Willem I voor het leger en de marine ingesteld voor beloning van uitstekende daden van moed, beleid en trouw
Windbeutel vuistgrote soes met zoete of hartige vulling
Wing commander luitenant-kolonel bij de Britse luchtmacht
Wisma gebouw
Witte olifant een kostbare gift die niets oplevert, maar wel geld kost
W. knoop knoop op statie-tenue, waarop de letter W (Willem, later Wilhelmina)is aangebracht; in goud voor de resident, in zilver voor de assistent-resident
Wong-londo Nederlander, Europeaan
W.v.S. Wetboek van Strafrecht
Wzn. kan betekenen Willemszoon; deze toevoeging is bedoeld om zich te onderscheiden van een naamgenoot

X

Y

Yaksa bosgeest
Yarn ongelofelijk verhaal
Yasumi rust, pauze
Yuku-leleh zie ukelele

Z

Zakat aalmoes, (verplichte) gave
Z.D.H. Zijne Doorluchtige Hoogheid
Z.Ed. Zijne Edelheid
Zeebaboe baboe die bij een overtocht van of naar Indië op de kinderen paste
Zelfkosten totale productiekosten
Zentgraaf zie [Koch – Batig slot, 180]
‘Zeven Provinciën’ opleidingsschip van de Koninklijke Marine dat in 1933 bekendheid kreeg door de ‘muiterij’ van opvarenden uit protest tegen de drastische en oneerlijke verlaging van hun wedde Zie Het Koninkrijk der Nederlanden 4 159-163 / Verboden voor honden, 167-169 / Koch - Verantwoording, 182-184 
ZHEd.G. Zijne Hoogedelgestrenge
Z.H.G(el). zijn hooggeleerde
Zingende torens door Japanners geïnstalleerde, met een Japanse vlag getooide luidsprekerhuisjes, die de radio- uitzendingen ten gehore brachten
Zoutregie maatregelen van de overheid betreffende de productie en verkoop van zout, vergelijkbaar met de opiumregie. Zie Geïllustreerde Encyclopaedie van N.-I., 439-440 
Zuurzak ‘dikke komkommer’ met wit vruchtvlees, dat sappig is en zoetzurig van smaak (Anona muricata)
Zwampodding pudding van boter, suiker, bloem, eieren en melk geserveerd met een warme saus, bijv. rumsaus
Zwanejonkvrouw mythologische figuur, die als vrouw, maar ook als zwaan voorkomt (hier waarschijnlijk omdat Manohara gevangen werd terwijl ze in een vijver baadde)
Zwartwaterkoorts zeer gevaarlijke vorm van tropische malaria.
Zwerk uitspansel, hemel